کد مطلب : ۳۳۱۱۸
گفت‌وگو با سید مهدی حسینی، شاعر آیینی
در نوحه، آهنگ‌ها باید کنترل‌شده باشد/ حس مرثیه از مجالس در شاعر تزریق شود
دعبل/ احسان محمدی: «سید مهدی حسینی رکن‌آبادی» از شاعران نوحه‌سرا و از کسانی است که در زمینة شعر آیینی به‌طور علمی و دقیق به پژوهش می‌پردازد. وی بیش از دو دهه در این زمینه به آموزش و پرورش پرداخته است و به عنوان یکی از مداحان و ذاکران اهل‌بیت(ع) نیز مخاطبان بسیاری دارد.
در گفت‌وگوی پیش رو، حسینی پس از بیان نقاط قوت نوحه‌های معاصر، به برخی نقاط ضعف نیز اشاره می‌کند. به اعتقاد ایشان برخی نوحه‌سرایان تجربة دقیق و قوی دربارة شعر و موسیقی ندارند و آثاری ارائه می‌کنند که چندان قوی نیستند؛ آثاری که باعث زیر سؤال رفتن بعضی از قالب‌های نوحه شده است. در ادامه گفت‌وگوی «دعبل» با سید مهدی حسینی رکن‌آبادی را بخوانید:
جناب حسینی «نوحه» چیست؟ آیا نوحه مانند سایر قالب‌های شعری است؟ وابستگی‌ای که نوحه به نغمه و نوا دارد چه ویژگی‌هایی را در آن به وجود می‌آورد؟
حسینی: نوحه در معنای لغوی یعنی زاری کردن و بیان مصیبت. این نوع نوحه‌سرایی از قرن چهارم تا به امروز ادامه داشته و دارد؛ اما قالب نوحه به این صورت که مردم جمله‌ای را با هنجار موسیقیای خاص تکرار و در دسته‌جات عزاداری زمزمه کنند، از حدود 200 سال پیش رونق و جایگاه پیدا کرد و بر روی آن نام نوحه گذاشته شد. تا قبل از دوران صفویه، نوحه دارای شکل و فرم نبود و از این دوران بود که نوحه با شعر «یغمای جندقی» و پسرش «صفایی جندقی» شکل و فرم خاص به خود گرفت و بعد از آن به مرور به یک قالب تبدیل شد.
اکنون نوحه یک قالب ادبی شعری است؛ به این دلیل که همة ویژگی‌های شعری را داراست؛ یعنی آرایش موسیقایی و فرم دقیقی دارد که بر این اساس می‌توان نوحه را یک قالب دانست. در شعر آرایش قافیه مهم است و بر اساس قالب‌های مختلف شعری، طرز قرار گرفتن قافیه‌ها تغییر می‌کنند؛ مثل مثنوی، غزل و ... . در نوحه نیز این قانون وجود دارد؛ یعنی ویژگی قالب‌های مختلف شعری را در نوحه می‌بینیم؛ البته نوع استفاده متفاوت است؛ اما ساختار شبیه قالب‌های دیگر است.
در نوحه از وزن عروضی و در مواقعی هم از آهنگ و سبک استفاده می‌شود؛ موردی که نوحه را از قالب‌های دیگر متمایز می‌کند، تنوع آرایش موسیقایی و آرایش قافیه در نوحه است که دارای شکل خاص و واحد نیست؛ مثلاً در نوحه مصراع‌ها کوتاه یا بلند می‌شود؛ یا نوع قرارگیری قافیه‌ها متفاوت است. به این دلیل است که بعضی از منتقدان ادبی، نوحه را یک قالب مجزا نمی‌دانند؛ اما اگر شرایط را دقیق بررسی کنیم، متوجه خواهیم شد که می‌توان نوحه را یک قالب مجزا تعریف کرد.
نوحه از نظر درون‌مایه دارای ویژگی‌ها و نکات خاصی است. در نوحه جنبة حماسی، جنبة مرثیه (کاربرد عواطف و احساسات که می‌تواند به صورت روایت یا تحلیل باشد) و جنبة تحلیل تاریخی جایگاه خاصی دارند که باید مورد توجه قرار گیرد. نوحه دارای ظرفیت بسیار بالایی است و می‌تواند همة وجوهی را که به آن اشاره کردم در خود جای دهد و این از ویژگی‌های منحصر به فرد این قالب است.
این قالب شعری از زمان یغمای جندقی تا نوحه‌سرایان معاصر چه سیری را پیموده است؟
حسینی: نوحه در گذشته دارای یک شاخه بود و یکی از ویژگی‌های نوحه در دورة ما این است که شاخه‌های متنوعی پیدا کرده است؛ هر کدام از ابعاد حماسی، عاطفی و تحلیلی در یکی از شاخه‌های نوحه ظهور و بروز پیدا کرده است. در حال حاضر شاهد اجرای زیر شاخه‌های متنوعی از نوحه هستیم؛ مثل زمینه، واحد، شور و ... که هرکدام برگرفته از قالب نوحه هستند؛ اما از نظر درون‌مایه و نوع موسیقی متمایز شده‌اند.
در دهه‌های 50 و 60 که حرکت انقلابی صورت گرفت، نوحه‌ها ابعاد دیگری هم پیدا کردند؛ مثل بُعدهای سیاسی و انقلابی که این نوحه‌ها در دوره‌های خاصی تولید می‌شوند و ادامه پیدا نمی‌کنند. من این موارد را نام نبردم. به‌طور کلی دو چیز در نوحه وجود دارد: اول، شعریت نوحه و رعایت همة ویژگی‌های شعر؛ دوم، رعایت درون‌مایه که ممکن است حماسی، تاریخی، احساسی، غنایی و عرفانی باشد.
برای تحقق این دو موردی که به آنها اشاره کردید، مهم‌ترین نکاتی که در سرودن یک نوحه باید مد نظر نوحه‌سرا باشد، چیست؟
حسینی: اولین نکته این‌که نوحه‌سرا باید اهل مجالس مذهبی باشد؛ یعنی شنوندة خوب برای مجالس مذهبی باشد. حس مرثیه و معرفت باید از مجالس در شاعر تزریق شود و شاعر به باورهایی برسد، بعد از آن شعر بسراید. این شرط اصلی نوحه‌سرایی است؛ یعنی نوحه‌سرا نمی‌تواند از مجالس دور باشد و با وجود این نوحة خوب بگوید.
دومین نکته تسلط نوحه‌سرا بر موسیقی است. در نوحه، آهنگ‌ها و سبک‌ها باید کنترل‌شده باشد و با هدف تأثیرگذاری بر مخاطب نباید از آهنگ‌ها و سبک‌های موهن استفاده شود؛ تا ارزش والایی و معرفتی نوحه زیر سؤال نرود.
به عنوان سومین نکته، شعریت نوحه بسیار مهم است. شاعر باید در نظر داشته باشد که زبان نوحه و تخیل در نوحه حتماً رعایت شود تا نوحه اثرگذار باشد.
از نکات تخصصی دیگر این‌که نوحه‌سرا باید برای بند اول شرایطی را در نظر بگیرد و زبان ساده و روانی را انتخاب کند؛ تا مخاطب و شنونده به‌راحتی مطالب را دریافت کند. هم‌چنین توجه به کوتاه و بلندی نوحه و استفاده از همة ظرفیت‌های آن مهم است؛ در نوحه نباید فقط از مرثیه یا حماسه یا عرفان استفاده شود، نوحه باید شالوده‌ای از همة موارد باشد.
برای تناسب وجه ادبی نوحه با وجه موسیقایی آن، آیا نوحه‌سرا نیز نقشی دارد یا این فقط مربوط به مداح می‌شود؟
حسینی: خیر، همة این کارها مربوط به نوحه‌سرا است. در بعضی از موارد نوحه‌سرا آهنگ‌ساز یا سبک‌ساز است و در مواقعی هم این‌گونه نیست؛ و سبک و آهنگ را از آهنگ‌ساز دریافت می‌کند؛ و بر اساس آن کلمات و اشعار خود را وارد می‌کند. شاعر و نوحه‌سرا باید بر سبک، موسیقی، مضمون و شعر تسلط داشته باشد؛ تا بتواند از کلمات به‌درستی و به‌دقت استفاده کند. مداح به عنوان مجری و اجراکنندة این نوحه باید زحمات شاعر را به‌درستی در نظر بگیرد و بتواند به مخاطب انتقال دهد.
مداحان برای انتخاب نوحه‌های خوب به چه نکاتی باید توجه کنند؟
حسینی: اول، شعریت؛ دوم، در نظر داشتن وظیفة خود. مداح باید بداند که در نوحه به دنبال کسب چه چیزی است؛ باید برای خود استراتژی تعریف کند و این استراتژی در کل برنامة مداحی اجرا شود. باید بداند که هدف از مداحی این است که مخاطب را ابتدا با معارف و بعد از آن با مراثی اهل‌بیت(ع) آشنا سازد. نوحه هم همین‌طور تعریف می‌شود و باید دارای ابعاد معرفت، حماسه و مرثیه باشد. مداح باید نوحه‌ای را انتخاب کند که در آن، این پارامترها رعایت شود.
به نظر شما در میان شاعران معاصر چه کسانی در نوحه‌سرایی موفق‌تر عمل کرده‌اند؟
حسینی: در بین شاعران معاصر افراد بسیار زیادی هستند که در این زمینه موفق عمل کرده‌اند. دوستان زیادی هستند که نوحه می‌سرایند؛ اما چون جریان فکری اجتماعی به سمتی است که برای نوحه ارزش ادبی قائل نیست و نوحه را قالب شعری نمی‌داند، تمایلی به چاپ آثار خود ندارند.
افراد بسیاری هستند که نوحه‌سرایان قابلی هستند و آثار بسیار خوبی دارند؛ مثل آقایان دکتر مهدی سیار، محمدجواد شرافت، آقای محمد نعیمی و محمد موحدیان. البته خود من هم از ۲۰ سال قبل دستی به قلم دارم.
از استادان بزرگ ادبیات چه کسانی را می‌شناسید که درخصوص نوحه و ویژگی‌های آن قلم زده و به معرفی آن پرداخته‌اند؟
حسینی: واقعیت این است که در این زمینه کتابی نوشته نشده است؛ البته در بین مجموعه‌های شعر عاشورایی افراد دربارة نوحه یادداشت‌هایی ارائه داده‌اند و می‌توانم از دو اثر که در آنها اختصاصاً به موضوع نوحه پرداخته شده است، یاد کنم: «در عزایت آسمان نیلی‌قباست» از آقای «مهدی الماسی» که ایشان در این کتاب به نوحه‌های قدیمی پرداخته است و «مجلة زمزمه» که انتشارات خیمه به چاپ رساند. من در آن‌جا سردبیر بودم. این مجله مجمومة تخصصی با موضوع نوحه است.
به عنوان آخرین سؤال، چه نقاط قوت و چه ضعف‌هایی در نوحه‌های معاصر به نظرتان بارزند؟
حسینی: از نقاط قوتِ نوحه‌های امروزی به تنوعِ موسیقایی، مضمون و فرم می‌توان اشاره کرد؛ مثل «قالب شور» که در آن شعرهایی حماسی و عاطفی خوانده می‌شود و موجب هیجان شنونده می‌شوند. در «قالب زمینه» که بعد از مرثیه ارائه می‌شود، بار موسیقایی و عاطفی بر مخاطب تأثیر می‌گذارد. «قالب نوحه» نیز که از آن به «دَم» یاد می‌شود، قالبی است که در مداحی‌های امروز از آن بسیار استفاده می‌شود. «واحدهای تند و کند» نیز بعد از نوحه‌خوانی انجام می‌شوند و برای هر کدام تعریف خاصی در نظر گرفته شده است. این موارد برخی از ویژگی‌های نوحه‌های امروزی است.
از نقاط ضعف نوحه‌ها نیز می‌توان مواردی را برشمرد؛ مثلاً ورود برخی از دوستان که تجربة دقیق و قوی‌ای دربارة شعر و موسیقی ندارند به این حوزه، و ارائة آثاری که چندان قوی نیست؛ آثاری که باعث زیر سؤال رفتن بعضی از قالب‌های نوحه شده است. من امیدوارم شاعرانی وارد این حوزه شوند که بتوانند این ضعف‌ها را از بین ببرند.
در گفت‌وگوی پیش رو، حسینی پس از بیان نقاط قوت نوحه‌های معاصر، به برخی نقاط ضعف نیز اشاره می‌کند. به اعتقاد ایشان برخی نوحه‌سرایان تجربة دقیق و قوی دربارة شعر و موسیقی ندارند و آثاری ارائه می‌کنند که چندان قوی نیستند؛ آثاری که باعث زیر سؤال رفتن بعضی از قالب‌های نوحه شده است. در ادامه گفت‌وگوی «دعبل» با سید مهدی حسینی رکن‌آبادی را بخوانید:
جناب حسینی «نوحه» چیست؟ آیا نوحه مانند سایر قالب‌های شعری است؟ وابستگی‌ای که نوحه به نغمه و نوا دارد چه ویژگی‌هایی را در آن به وجود می‌آورد؟
حسینی: نوحه در معنای لغوی یعنی زاری کردن و بیان مصیبت. این نوع نوحه‌سرایی از قرن چهارم تا به امروز ادامه داشته و دارد؛ اما قالب نوحه به این صورت که مردم جمله‌ای را با هنجار موسیقیای خاص تکرار و در دسته‌جات عزاداری زمزمه کنند، از حدود 200 سال پیش رونق و جایگاه پیدا کرد و بر روی آن نام نوحه گذاشته شد. تا قبل از دوران صفویه، نوحه دارای شکل و فرم نبود و از این دوران بود که نوحه با شعر «یغمای جندقی» و پسرش «صفایی جندقی» شکل و فرم خاص به خود گرفت و بعد از آن به مرور به یک قالب تبدیل شد.
اکنون نوحه یک قالب ادبی شعری است؛ به این دلیل که همة ویژگی‌های شعری را داراست؛ یعنی آرایش موسیقایی و فرم دقیقی دارد که بر این اساس می‌توان نوحه را یک قالب دانست. در شعر آرایش قافیه مهم است و بر اساس قالب‌های مختلف شعری، طرز قرار گرفتن قافیه‌ها تغییر می‌کنند؛ مثل مثنوی، غزل و ... . در نوحه نیز این قانون وجود دارد؛ یعنی ویژگی قالب‌های مختلف شعری را در نوحه می‌بینیم؛ البته نوع استفاده متفاوت است؛ اما ساختار شبیه قالب‌های دیگر است.
در نوحه از وزن عروضی و در مواقعی هم از آهنگ و سبک استفاده می‌شود؛ موردی که نوحه را از قالب‌های دیگر متمایز می‌کند، تنوع آرایش موسیقایی و آرایش قافیه در نوحه است که دارای شکل خاص و واحد نیست؛ مثلاً در نوحه مصراع‌ها کوتاه یا بلند می‌شود؛ یا نوع قرارگیری قافیه‌ها متفاوت است. به این دلیل است که بعضی از منتقدان ادبی، نوحه را یک قالب مجزا نمی‌دانند؛ اما اگر شرایط را دقیق بررسی کنیم، متوجه خواهیم شد که می‌توان نوحه را یک قالب مجزا تعریف کرد.
نوحه از نظر درون‌مایه دارای ویژگی‌ها و نکات خاصی است. در نوحه جنبة حماسی، جنبة مرثیه (کاربرد عواطف و احساسات که می‌تواند به صورت روایت یا تحلیل باشد) و جنبة تحلیل تاریخی جایگاه خاصی دارند که باید مورد توجه قرار گیرد. نوحه دارای ظرفیت بسیار بالایی است و می‌تواند همة وجوهی را که به آن اشاره کردم در خود جای دهد و این از ویژگی‌های منحصر به فرد این قالب است.
این قالب شعری از زمان یغمای جندقی تا نوحه‌سرایان معاصر چه سیری را پیموده است؟
حسینی: نوحه در گذشته دارای یک شاخه بود و یکی از ویژگی‌های نوحه در دورة ما این است که شاخه‌های متنوعی پیدا کرده است؛ هر کدام از ابعاد حماسی، عاطفی و تحلیلی در یکی از شاخه‌های نوحه ظهور و بروز پیدا کرده است. در حال حاضر شاهد اجرای زیر شاخه‌های متنوعی از نوحه هستیم؛ مثل زمینه، واحد، شور و ... که هرکدام برگرفته از قالب نوحه هستند؛ اما از نظر درون‌مایه و نوع موسیقی متمایز شده‌اند.
در دهه‌های 50 و 60 که حرکت انقلابی صورت گرفت، نوحه‌ها ابعاد دیگری هم پیدا کردند؛ مثل بُعدهای سیاسی و انقلابی که این نوحه‌ها در دوره‌های خاصی تولید می‌شوند و ادامه پیدا نمی‌کنند. من این موارد را نام نبردم. به‌طور کلی دو چیز در نوحه وجود دارد: اول، شعریت نوحه و رعایت همة ویژگی‌های شعر؛ دوم، رعایت درون‌مایه که ممکن است حماسی، تاریخی، احساسی، غنایی و عرفانی باشد.
برای تحقق این دو موردی که به آنها اشاره کردید، مهم‌ترین نکاتی که در سرودن یک نوحه باید مد نظر نوحه‌سرا باشد، چیست؟
حسینی: اولین نکته این‌که نوحه‌سرا باید اهل مجالس مذهبی باشد؛ یعنی شنوندة خوب برای مجالس مذهبی باشد. حس مرثیه و معرفت باید از مجالس در شاعر تزریق شود و شاعر به باورهایی برسد، بعد از آن شعر بسراید. این شرط اصلی نوحه‌سرایی است؛ یعنی نوحه‌سرا نمی‌تواند از مجالس دور باشد و با وجود این نوحة خوب بگوید.
دومین نکته تسلط نوحه‌سرا بر موسیقی است. در نوحه، آهنگ‌ها و سبک‌ها باید کنترل‌شده باشد و با هدف تأثیرگذاری بر مخاطب نباید از آهنگ‌ها و سبک‌های موهن استفاده شود؛ تا ارزش والایی و معرفتی نوحه زیر سؤال نرود.
به عنوان سومین نکته، شعریت نوحه بسیار مهم است. شاعر باید در نظر داشته باشد که زبان نوحه و تخیل در نوحه حتماً رعایت شود تا نوحه اثرگذار باشد.
از نکات تخصصی دیگر این‌که نوحه‌سرا باید برای بند اول شرایطی را در نظر بگیرد و زبان ساده و روانی را انتخاب کند؛ تا مخاطب و شنونده به‌راحتی مطالب را دریافت کند. هم‌چنین توجه به کوتاه و بلندی نوحه و استفاده از همة ظرفیت‌های آن مهم است؛ در نوحه نباید فقط از مرثیه یا حماسه یا عرفان استفاده شود، نوحه باید شالوده‌ای از همة موارد باشد.
برای تناسب وجه ادبی نوحه با وجه موسیقایی آن، آیا نوحه‌سرا نیز نقشی دارد یا این فقط مربوط به مداح می‌شود؟
حسینی: خیر، همة این کارها مربوط به نوحه‌سرا است. در بعضی از موارد نوحه‌سرا آهنگ‌ساز یا سبک‌ساز است و در مواقعی هم این‌گونه نیست؛ و سبک و آهنگ را از آهنگ‌ساز دریافت می‌کند؛ و بر اساس آن کلمات و اشعار خود را وارد می‌کند. شاعر و نوحه‌سرا باید بر سبک، موسیقی، مضمون و شعر تسلط داشته باشد؛ تا بتواند از کلمات به‌درستی و به‌دقت استفاده کند. مداح به عنوان مجری و اجراکنندة این نوحه باید زحمات شاعر را به‌درستی در نظر بگیرد و بتواند به مخاطب انتقال دهد.
مداحان برای انتخاب نوحه‌های خوب به چه نکاتی باید توجه کنند؟
حسینی: اول، شعریت؛ دوم، در نظر داشتن وظیفة خود. مداح باید بداند که در نوحه به دنبال کسب چه چیزی است؛ باید برای خود استراتژی تعریف کند و این استراتژی در کل برنامة مداحی اجرا شود. باید بداند که هدف از مداحی این است که مخاطب را ابتدا با معارف و بعد از آن با مراثی اهل‌بیت(ع) آشنا سازد. نوحه هم همین‌طور تعریف می‌شود و باید دارای ابعاد معرفت، حماسه و مرثیه باشد. مداح باید نوحه‌ای را انتخاب کند که در آن، این پارامترها رعایت شود.
به نظر شما در میان شاعران معاصر چه کسانی در نوحه‌سرایی موفق‌تر عمل کرده‌اند؟
حسینی: در بین شاعران معاصر افراد بسیار زیادی هستند که در این زمینه موفق عمل کرده‌اند. دوستان زیادی هستند که نوحه می‌سرایند؛ اما چون جریان فکری اجتماعی به سمتی است که برای نوحه ارزش ادبی قائل نیست و نوحه را قالب شعری نمی‌داند، تمایلی به چاپ آثار خود ندارند.
افراد بسیاری هستند که نوحه‌سرایان قابلی هستند و آثار بسیار خوبی دارند؛ مثل آقایان دکتر مهدی سیار، محمدجواد شرافت، آقای محمد نعیمی و محمد موحدیان. البته خود من هم از ۲۰ سال قبل دستی به قلم دارم.
از استادان بزرگ ادبیات چه کسانی را می‌شناسید که درخصوص نوحه و ویژگی‌های آن قلم زده و به معرفی آن پرداخته‌اند؟
حسینی: واقعیت این است که در این زمینه کتابی نوشته نشده است؛ البته در بین مجموعه‌های شعر عاشورایی افراد دربارة نوحه یادداشت‌هایی ارائه داده‌اند و می‌توانم از دو اثر که در آنها اختصاصاً به موضوع نوحه پرداخته شده است، یاد کنم: «در عزایت آسمان نیلی‌قباست» از آقای «مهدی الماسی» که ایشان در این کتاب به نوحه‌های قدیمی پرداخته است و «مجلة زمزمه» که انتشارات خیمه به چاپ رساند. من در آن‌جا سردبیر بودم. این مجله مجمومة تخصصی با موضوع نوحه است.
به عنوان آخرین سؤال، چه نقاط قوت و چه ضعف‌هایی در نوحه‌های معاصر به نظرتان بارزند؟
حسینی: از نقاط قوتِ نوحه‌های امروزی به تنوعِ موسیقایی، مضمون و فرم می‌توان اشاره کرد؛ مثل «قالب شور» که در آن شعرهایی حماسی و عاطفی خوانده می‌شود و موجب هیجان شنونده می‌شوند. در «قالب زمینه» که بعد از مرثیه ارائه می‌شود، بار موسیقایی و عاطفی بر مخاطب تأثیر می‌گذارد. «قالب نوحه» نیز که از آن به «دَم» یاد می‌شود، قالبی است که در مداحی‌های امروز از آن بسیار استفاده می‌شود. «واحدهای تند و کند» نیز بعد از نوحه‌خوانی انجام می‌شوند و برای هر کدام تعریف خاصی در نظر گرفته شده است. این موارد برخی از ویژگی‌های نوحه‌های امروزی است.
از نقاط ضعف نوحه‌ها نیز می‌توان مواردی را برشمرد؛ مثلاً ورود برخی از دوستان که تجربة دقیق و قوی‌ای دربارة شعر و موسیقی ندارند به این حوزه، و ارائة آثاری که چندان قوی نیست؛ آثاری که باعث زیر سؤال رفتن بعضی از قالب‌های نوحه شده است. من امیدوارم شاعرانی وارد این حوزه شوند که بتوانند این ضعف‌ها را از بین ببرند.
