دعبل؛ شاعری که پایه های حکومت بنی عباس را لرزاند

«دعبل بن علی خزاعی» در سال ۱۴۸ هجری قمری در شهر کوفه متولد شد. وی از سن نوجوانی سرودن شعر را آغاز کرد. در اوایل جوانی بود که به درخواست هارون الرشید خلیفه عباسی به دربار رفت تا شعر بسراید. اما پس از مدتی از دربار هارون الرشید خارج شد.

مسیر زندگانی دعبل از این زمان عوض شد. او بیش از گذشته شیفته اهل بیت(ع) شد و از این زمان به بعد، شروع به سرودن شعر در مدح اهل بیت عصمت و طهارت (ع) نمود.

دعبل وجود مقدس امام موسی بن جعفر (ع) ، امام رضا(ع) ، امام جواد (ع) را درک، و به خدمت ایشان رسید اما به دلیل شرایط سخت نتوانست خدمت امام علی نقی (ع) برسد؛ ولی شهر سامرا را که امام در آن زندانی بود را سخت نکوهش کرد.

زندگی پر برکت دعبل تا زمان امام حسن عسکری(ع) ادامه داشت و او در مدح این امام بزرگوار نیز شعر سروده است.

دعبل دانشمندی است که حدود ده نفر از ادیبان و دانشمندان از او روایت کرده اند.

در کتاب « تأسیس شیعه » دعبل یکی از بزرگان و علمای کلام و ادیبان و تاریخ شناسان توصیف شده که در زمینه زبان شناسی ، فصاحت و تاریخ اعراب، ید طولایی داشته است.

دعبل در دهها سال ایثار، مبارزه ، شکیبایی، اختفا و ظهور، چهار کتاب تألیف کرد. وی در کتاب ˈالواحده فی المثالب العرب و مناقب هاˈ سیاست قومی بنی امیه را نکوهش کرده است.

دعبل سخت زیر تأثیر و رفتار و شیوه زندگی خاندان پیامبر(ص) قرار داشت.

وی در شهرهای کوفه، بغداد و دینور ( در غرب ایران ) و در یکی از روستا های اطراف شوش ( که محل شهادت او بود) منزل داشت.

وی مدت کوتاهی فرماندار سمنجان ( از شهرهای قدیم خراسان) و همچنین فرماندار شهر اسوان مصر شد؛ ولی در عین حال بنی عباس و خلفای آن را سخت نکوهش می کرد.

دعبل درباره قصه دیدار خود با امام رضا (ع) و سرودن قصیده مدارس آیات گفته است: زمانی که قصیده مدارس آیات ( قصیده ای است بسیار مشهور و از سروده های دعبل در مدح اهل بیت(ع)، که به عقیده بسیاری از ادیبان و شاعران از بهترین نوع مرثیه هایی است که در این زمینه سروده شده است) را سرودم قصد کردم به طوس بروم و برای امام رضا(ع) آن را بخوانم.

هنگامی که دعبل در طوس به خدمت امام رضا (ع) رسید آن حضرت فرمودند:خوش آمدی ای دعبل! ای کسی که با دست و زبان خود یار و یاور مایی، خوش آمدی. سپس فرمودند: ای دعبل بخوان ، شروع به خواندن قصیده کردم تا این که به این بیت رسیدم:

« اری فیئم فی غیر هم متقسماً و ایدهم من فیئهم صفرات » ˈ

من حق خاندان عصمت (ع) را تقسیم شده نزد دیگران می بینم و دست هایشان از حق اموالشان کلا خالی استˈ

زمانی که حضرت امام رضا (ع) این بیت را شنیدند گریه کردند و فرمودند: « راست گفتی ای دعبل »

اذا وتروا مدواً الی واتریْهم اکفاً عن الاوتار منقبضات

هنگامی که از سوی کینه توزان به خاندان عترت(ع) ستم می شود ، خاندان عصمت(ع) به حقشان نمی رسند.

امام رضا(ع)، پس از این که این بیت را شنید دستان شریف خود را بر گرداند و با اندوه فرمودند: به خدا سوگند که دست های ما بسته است.

دعبل نظر شریف امام رضا (ع) را جلب نمود و امام به دعبل فرمود: ای دعبل آیا می توانم دو بیت به اشعارتو اضافه کنم؟( به راستی که این دو بیت شعر دعبل را به درجه کمال رسانید)

دعبل گفت:بلی ای پسر رسول خدا. امام دو بیت به همان وزن و قافیه سرود که آن دو بیت اینست:

و قبر بطوس یالها من مصیبه الحت علی الاحشاء بالزفرات

و در شهر طوس قبه ای خواهد بود و مصیبت صاحب آن قبر آتش آه و حسرت را بر دل ها می افروزد

الی الحشر یبعث ا... قائماً یفرج عنا الهم والکربات

آتش این مصیبت ها تا روز قیامت در دل ماست تا روزی که خداوند متعال قائم آل محمد (ص) را ظاهر سازد و ظهورش این هم و غم را زایل سازد.

دعبل در قسمتی از این قصیده در مورد ظهور ولی عصر (عج) و جدا کردن حق از باطل چند بیتی آورده است.

هنگامی که دعبل این ابیات را برای حضرت امام رضا (ع) خواند ، امام بسیار گریستند سپس به دعبل فرمودند:

ای دعبل خزاعی! این جبرئیل بود که این دو بیت را بر زبان تو جاری کرد.

دعبل ، هارون الرشید را « شر الناس» توصیف کرد و سخت به ˈامینˈ و ˈ مأمونˈ عباسی تاخت و ˈمعتصمˈ عباسی را به شدت نکوهش کرد.

یکی از فرمانداران ˈمتوکلˈ عباسی ، ˈمالک بن طوقˈ فرماندار دمشق بود. دعبل هم متوکل و هم فرمانداران او و هم مالک بن طوق را به سختی نکوهش می کرد.

مالک بن طوق برای کشتن دعبل ، به شخصی ده هزار درهم و تیری آغشته به زهری کشنده داد.

آن شخص شهر به شهر، دنبال دعبل گشت تا وی را در خوزستان و در یکی از روستاهای اطراف شوش پیدا کرد.

پس از نماز مغرب و عشاء هنگامی که دعبل از مسجد آن روستا خارج می شد ، آن ملعون از کمین خارج شد و تیر را به پای دعبل زد فردای آن روز دعبل به مقام والای شهادت ، نایل شد.

وصیت نامه ای که دعبل از خود باقی گذاشت سرتاسر معنوی است.

و او حتی وصیت کرد که آستین مبارک پیراهن امام رضا (ع) که نزدیک به ۵۰ سال همراه خود داشت را در کفنش قرار دهند. پس از وفات دعبل تعدادی از خاندان دعبل، وی را به خواب می بینند که برای پیامبر(ص) شعر می سراید و پیامبر(ص) نیز پیراهن سفید به دعبل هدیه می دهد.

برای دعبل خزاعی پنج قبر ذکر شده بود.آن هم به دلیل این که شیعیان سخت شیفته دعبل و ایثار و مبارزات وی بودند، و قبر واقعی ایشان که در شوش بود را مخفی نگه داشتند تا مورد توهین بنی عباس قرار نگیرد و این شایعه را پخش کردند که قبر دعبل در خراسان ، آفریقا ، شادگان و مکانی بین راه اهواز و آبادان قرار دارد.

فرازی از قصیده ˈمدارس آیات ˈسروده دعبل خزاعی

نبی الهدی صلی علیه ملکیه و بلغ عنا روحه التحفات

حضرت رسول اکرم (ص)پیغمبر هدایت است و خداوند متعال بر او درود فرستاد و دعا می کنم که خداوند درودهای ما را به روان پاک او برساند.

اخاخاتم الرسل المصفی من القذی و مفترس الابطال فی الغمرات

او ˈحضرت علی (ع) ˈ، برادر خاتم پیامبران که از تمام پلیدی ها مبری و دور و از بین برنده کافران و مشرکان است.

افاطم لو خلت الحسین مجدلاً و قدمات عطشاناً بشط الفرات

و اذن للطمت الخد فاطم بعده و اجریدت دمع العین فی الوجنات

ای فاطمه(س)، اگر حسین(ع) را در کربلا بر روی زمین می دیدی که در کنار رود فرات با لب تشنه جان سپرده است ، آنگاه از شدت حزن و اندوه دست به صورت می زدی و اشک چشم بر گونه های خود جاری می کردی.

دعبل در مورد شهر شوش چنین می گوید:در شهر شوش برای عبادت و دعا مانند کبوتری که در حرم ( کعبه) به سر می برد، مستقر باش.

رهبر معظم انقلاب در خصوص دعبل خزاعی فرمودند:ˈ دعبل که هرگز به هیچ خلیفه، وزیر و یا امیری روی خوش نشان نداده، و در دستگاه آنان رحل اقامت نیفکنده بود، و هیچ کس از سر جنبانان خلافت از تیزی زبان او مصون نمانده بود و به همین دلیل همیشه مورد تعقیب و تفتیش دستگاه های دولتی به سر می برد و سالیان دراز چوبه دار خود را به دوش حمل می کرد؛ توانست به حضور امام و مقتدای محبوب خود برسد و شیواترین قصیده خود را برای آن حضرت بسراید.

علامه امینی در کتاب الغدیر از دعبل به عنوان شاعری متعهد نام می برد و او را در چند بعد فداکاری در راه ولایت خاندان عصمت (ع) ،نبوغ در شعر و ادبیات و تاریخ ، و راوی حدیث معرفی می کند.

بارگاه و مجموعه فرهنگی دعبل خزاعی در شوش دانیال به عنوان یکی از جاذبه های زیارتی خوزستان پذیرای زائران از سراسر کشور است.