سنت متحرك نه عادت متحجر

امامان معصوم(ع) كه با آثار به جاي مانده از نهضت مقدس و عظيم و شگفت انگيز عاشورا مواجه بودند و از اهداف و آرمان هاي والا و ارزش هاي جامع و تحول زاي نهفته در آن وقوف و شناخت كامل داشتند و از نقش حياتي و زيربنايي و هميشه زنده و پويا و تحرك آفرين آن در همه اعصار و زمان ها و ادوار و مقاطع تاريخي آگاه بودند مسئوليت سنگيني بر دوش خويش احساس مي كردند تا از همه شيوه هاي مشروع و الهي براي نشر و گسترش آن در بستر زمان استفاده شايسته كنند.

در نگاه گسترده و هدفمند ائمه دين(ع) اولين وظيفه و مسئوليت تبيين فلسفه و انگيزه ها و آثار ارزشمند نهضت مقدس امام حسين(ع) بود و اين مهم را در رهنمودهاي ژرف و راهگشاي خويش به جوامع ديروز و امروز ارائه دادند و آگاهي و بينش آفريدند.

لكن ائمه دين(ع) مسئوليت خويش را با تشريح آرمان هاي نهضت عاشورا تمام شده تلقي نمي كردند و معتقد بودند كه تبيين قيام حسيني براي ماندگاري راه مقدس او كافي نيست و بايد در كنار اين عنصر كه با « اذهان و افكار » پيوند و ارتباط دارد از « عواطف و احساسات » نيز بهره جست.

نگرش ائمه اطهار(ع) در اين موضوع بسيار دقيق و عميق بود زيرا انسان را نمي توان در ذهن و فكر محدود كرد و بر عاطفه و احساس او چشم فرو خوابانيد كه او بر اساس آفرينش خاص و كامل خود مجموعه اي از اين عناصر حياتي است و نبايد و نمي توان نگرشي يكسويه به او افكند.

در نگاه جامع ائمه دين(ع) «كه از نگرش همه جانبه تعاليم ومعارف اسلام مايه مي گيرد» نه مي توان انسان را در فكر و عقل محدود نمود و نه مي توان او را در عاطفه و احساس محصور كرد؛ هيچ كدام از اين دو به تنهايي قادر به رشد و كمال جامع و واقعي انسان نخواهد بود.

انسان تابع فكر و عقل محض ناقص است و در يك جهت خاص رشد مي كند و سرانجام تبديل به موجودي تك ساحتي و سخت و انعطاف ناپذير مي شود و انسان تابع عاطفه و احساس مطلق نيز كامل نيست و ناقص و يكسويه است و از راهگشايي ها و رشد و پيشرفت هاي ناشي از نقش آفريني فكر و عقل بي بهره مي ماند.

ائمه اطهار(ع) براي تبليغ و ترويج نهضت مقدس كربلا در بستر زمان هم تبيين و تشريح فكري اين انقلاب بزرگ را ضروري مي دانستند و هم بر محمل بال هاي عاطفه و احساس نشاندن ارزش هاي والا و مقدس حماسه پرشور حسيني را لازم و مهم تلقي مي كردند.

مرثيه سرايي و عزاداري براي حضرت اباعبدالله الحسين(ع) به اين دليل توسط امامان معصوم(ع) پايه گذاري شد كه عواطف و احساسات مردم را با آرمان ها و ارزش هاي نهضت عاشورا پيوند زنند و آنان با گريستن و سوگواري براي امام حسين(ع) به حضور در حماسه حسيني و همراهي با اين قيام و مقابله با « يزيديان » در هر عصر و زمان ترغيب گردند.

تحقق اين هدف باعث مي گردد جوامع اسلامي در تمام مقاطع تاريخي و مناطق جغرافيايي همچنان كه نهضت حسيني به صيانت و پاسداري از دين و تقابل و تعارض با دشمنان جبهه حق پرداخت در محافظت از اسلام و قوانين جامع و حياتبخش آن بكوشند و با موانع راه كه توسط جبهه مشترك كفر وشرك و نفاق ايجاد مي گردد مقابله نمايند.

نقل چند نمونه از رهنمودهاي ائمه دين(ع) درباره ارزش و ثواب گريستن براي حضرت امام حسين(ع) ژرفاي تفكر و صلاحديدهاي عميق آن مطهران دربنيان نهادن سنت متحرك و انقلاب آفرين مرثيه سرايي و عزاداري را مي نماياند.

حضرت امام زين العابدين(ع) مي فرمايد: « هر مومني كه بر شهادت حسين(ع) به گونه اي بگريد كه اشك بر گونه اش جاري شود خداوند براي او غرفه هايي در بهشت آماده مي سازد تا در آن ها سكونت گزيند.» (1 )

امام زين العابدين(ع) خود همواره در سوگ حضرت امام حسين(ع) به شدت مي گريست و الگوي عملي براي جامعه اسلامي در اين گرايش و رفتار پسنديده و حكمت زا محسوب مي شد. (2 )

حضرت امام جعفر صادق(ع) مي فرمايد: «همانا گريستن و بي تابي كردن در تمام ناملايمات و مصائب ناپسند است مگر در مصيبت حسين بن علي كه آدمي دراين گريه و جزع اجر و پاداش خواهد يافت.» (3 )

امام صادق(ع) نيز در مصائب حضرت اباعبدالله الحسين(ع) همواره نالان وگريان بود و به طور عملي اين سنت آگاهي بخش و حركت زا را در جامعه اسلامي ترويج مي نمود. (4)

حضرت امام رضا(ع) نيز افراد جامعه را به گريستن براي امام حسين(ع) ترغيب فراوان مي نمود و علاوه بر آن خود به اين سنت پايدار همواره عمل مي كرد و گريه هاي سوزناك و عزاداري هاي جانگداز داشت و با دعوت از  «دعبل بن خزاعي» شاعر آن زمان ودرخواست سرائيدن شعر در سوگ امام حسين(ع) به همراه خانواده اش به عزاداري مي پرداخت. (5 )

به اين ترتيب مرثيه سرايي و عزاداري براي حضرت اباعبدالله(ع) به صورت «سنت متحرك» براي جامعه اسلامي در همه اعصار و زمان ها بنيان گذاشته شد و در طول تاريخ اين گرايش و روش به صورت برگزاري مراسم عزاداري در محافل مذهبي استمرار يافت .

از آنجا كه هر قانون يا سنت اسلامي در گستره تاريخ در معرض دستبرد تحريف و بدعت قرار گرفته و از طرف افراد و گروه هاي ناسالم و سوداگر به جهل و خرافه آلوده شده است سنت عزاداري نيز از اين تهاجم و آفت و آسيب مصون نمانده است و افراد وگروه هاي شياد و سودجو درصدد ايجاد انحراف در اين سنت به منظور نيل به اهداف و مطامع سياسي و اقتصادي برآمدند و سعي وافر و همه جانبه كردند تا مرثيه سرايي ها و عزاداري را از محتواي غني و آگاهي بخش و انقلاب آفرين آن تهي كنند.

طبيعي است كه نابودي و اضمحلال مطلق اين سنت متحرك براي افراد و گروه هاي نفع طلب و شياد امكان پذير نبود زيرا اين هدف بايد با مقابله نمايان و مستقيم و تهاجم فيزيكي صورت مي پذيرفت و اين عمل نه تنها سنت پايدار عزاداري را منهدم و مضمحل نمي ساخت كه بر حيات و بالندگي و پوياپي و اثربخشي آن مي افزود.

بنابراين چاره اصلي در فعاليت مرموز و پنهان خلاصه مي شد و اين تهاجم به دليل مرئي و نمايان نبودن بسيار موثر و نتيجه بخش بود و بدون آن كه كسي بفهمند همه چيز را به نفع افراد و گروه هاي فريبكار و بازيگر تمام مي كرد.

در نگاه وابستگان به مطامع اقتصادي و اهداف سياسي «چه در ابعاد خارجي و متمايل به بيگانگان و چه در ابعاد داخلي و وابسته به طيف ها و گروه هاي اقتصادي و سياسي معاند با اسلام اصيل و جامع و حركت آفرين» راه وچاره اصلي براي تقابل و تعارض با مرثيه سرايي و عزاداري حضرت امام حسين(ع) عبارت بود از تبديل اين «سنت متحرك» به «عادت متحجر».

اينان معتقد بودند و هستند كه اگر سنت تحول زا و حركت بخش عزاداري را از درون تهي كنيم و از هدف و مقصد اصلي منحرف نمائيم و آن را به صورت يك عادت آلوده به تحجر و جمود متبدل سازيم بدون هيچ رنج و سختي و تحمل ضايعات به هدف اصلي خويش نائل مي آييم و در اين صورت است كه سوگواري وگريستن براي امام حسين هيچ مانع و تهديدي براي اهداف و منافع ما ايجاد نخواهد كرد.

در چنين حالتي هر چه عزاداري ها بيشتر باشد نه تنها به زيان ما نيست كه به نفع ماست؛ زيرا آنچه به شكل عادت متحجر فزوني يابد به همان ميزان كه شدت مي گيرد از اهداف حسيني خالي مي شود و اهداف و برنامه هاي يزيدي را جايگزين مي سازد و اين همان مقصدي است كه ما به شدت درصدد تحقق آن هستيم !

متفكر شهيد استاد مرتضي مطهري تعبيري از اين تغيير و تبديل در عزاداري حضرت امام حسين(ع) دارد كه با هدف ما منطبق است.

استاد اينگونه توضيح مي دهد: « عزاداري سنتي امروز امام حسين عليه السلام كه به حق درباره اش گفته شده (من بكي او ابكي او تباكي وجبت له الجنه) كه حتي براي تباكي (خود را شبيه گريه كن ساختن ) هم ارزش فراوان قائل شده در اصل فلسفه اش تهييج احساسات عليه يزيدها و ابن زيادها و به سودحسين و حسيني ها بوده است.

در شرايطي كه حسين به صورت يك مكتب در يك زمان حضور دارد و سمبل راه و روش اجتماعي معين و نفي كننده راه و روش موجود معين ديگري است يك قطره اشك برايش ريختن واقعا نوعي سربازي است.

در شرايط خشن يزيدي در حزب حسيني ها شركت كردن و تظاهر به گريه كردن بر شهدا نوعي اعلام وابسته بودن به گروه اهل حق و اعلان جنگ باگروه اهل باطل و درحقيقت نوعي از خودگذشتگي است؛ اينجاست كه عزاداري حسين بن علي يك حركت است يك موج است يك مبارزه اجتماعي است .

اما تدريجا روح و فلسفه اين دستور فراموش مي شود و محتواي اين ظرف بيرون مي ريزد ومساله شكل يك «عادت» به خود مي گيرد كه مردمي دور هم جمع بشوند و به مراسم عزاداري مشغول شوند بدون اين كه نمايانگر يك جهت گيري خاص اجتماعي باشد و بدون آن كه از نظر اجتماعي عمل «معني داري» به شمار رود فقط براي كسب ثواب (كه البته ديگر ثوابي هم در كار نخواهد بود) مراسمي را مجرد از وظايف اجتماعي و بي رابطه با حسين هاي زمان و بي رابطه با يزيدها و عبيدالله هاي زمان به پاي مي دارند.» (6)

استاد مطهري ضمن اعلام اين واقعيت تلخ كه وقتي عزاداري ها از اين جهت گيري هاي اجتماعي خارج گرديد «حركت» به «عادت» تبديل شده و محتواي اين مراسم بيرون ريخته مي شود وظاهر باقي مي ماند اذعان مي نمايد: « در چنين مراسمي است كه اگر شخص يزيد بن معاويه هم از گور به در آيد حاضر است كه شركت كند بلكه بزرگ ترين مراسم را به پا دارد. در چنين مراسمي است كه نه تنها تباكي اثر ندارد اگر يك من اشك هم نثار كنيم به جايي بر نمي خورد.» (7)

افراد وگروه هاي شياد و منحرف براي تبديل اين «سنت متحرك» به «عادت متحجر» و از محتوا تهي كردن مرثيه سرايي و عزاداري به سراغ اهل جهل و جمود مي روند و از اين راه به اهداف ناپاك خويش جامه عمل مي پوشانند.

بازيگرهاي پشت صحنه  (كه هم دستي به بيرون از مرزها دارند و هم از درون تغذيه و حمايت مي شوند) به اين دليل به بهره برداري از جاهلان و جمودگرايان مي پردازند كه هر جا جهل خيمه زند و تصلب و قشري گري و تحجر حضور يابد اشتياق به خرافات و موهومات نيز فزوني مي گيرد.

آنان با توجه به اين واقعيت تلخ به استقبال و پذيرش از جاهلان و جمودگرايان مي روند و با تحريف گري و بدعت آفريني در دين هر خرافه و موهوم مورد نظر خويش را درباره مراثي و عزاداري امام حسين(ع) القا و تثبيت مي نمايند.

آنچه تاكنون در گستره تاريخ ـ از ديروز تا امروز ـ در تبديل سنت حركت زاي عزاداري براي امام حسين(ع) به عادت ساكن و آميخته با جهل و جمود تداوم داشته است با همين شيوه و رويكرد به ظهور و بروز در آمده و آفت و آسيب به وجود آورده است .

هم اينك بخشي از مراثي و عزاداري ها به همين آفت بزرگ ممزوج گرديده و به همين دليل نه تنها چنين مراسمي هيچ سود و نفعي براي ترويج و تبليغ اهداف و آرمان هاي حسيني نمي آفرينند كه همواره ضرر و زيان توليد مي نمايند و انحراف وگمراهي به وجود مي آورند.

امروز بايد همه تلاش هاي علمي و عملي صاحبان انديشه و تفكر ديني ـ در حوزه هاي علميه و مراكز فرهنگي و مطبوعات و رسانه ها ـ به مقابله و مبارزه با مراثي و عزاداري هايي كه به صورت «عادت متحجر» در حال نشر مي باشند بپردازند و در نقطه مقابل سوگواري ها و مرثيه سرايي هاي اصيل و ريشه دار و تحول زا به صورت «سنت متحرک» ترويج و تبليغ نمايند.

يكي از اجزاي اين تلاش علمي و عملي حمايت از افراد و گروه ها و مرثيه سرايان و محافل و مراسمي است كه از مخالفان جدي و سرسخت عزاداري هاي آميخته با تحريفات و خرافات مي باشند و فعاليت هاي خود را با «دانش و آگاهي» مي آميزند و بدون مطالعات دقيق در متون معتبر و استفاده از تاريخ صحيح وقايع عاشورا به انجام مراثي و مداحي نمي پردازند و همواره به اين «تعهد و مسئوليت» تقيد و پايبندي روا مي دارند.

ترديدي وجود ندارد كه اگر اين «جريان سالم» حمايت نشود و به حال خود رها گردد حضور وشتاب گيري جريان آلوده و ناسالم و آفت و آسيب آفريني هاي مكرر آن و در نتيجه انزواي «سنت متحرك» و گسترش همه جانبه و بسيار خطرناك عادت متحجر» در مراثي و عزاداري ها قطعي وحتمي است.

در چنين شرايط سخت و نامطلوب و نامساعد تعجبي ندارد كه قشرهايي از مردم جامعه به ويژه نسل جوان را بيابيم كه يا در حالت ترديد و آشفتگي در يافتن راه اصلي و نجاتگر براي رويكرد به مراثي و عزاداري باقي بمانند و يا جذب افراد و گروه ها و محافل سودجو و عافيت طلب و فاقد تعهدي شوند كه به سهولت و راحتي حقايق و واقعيت ها را با دروغ و تحريف و خرافه مي آميزند و به مشتاقان ناآگاه القا مي كنند.

يكي از اجزاي تلاش هاي علمي و عملي براي مقابله با مراثي و عزاداري هايي كه به صورت «عادت متحجر» در حال نشر مي باشند حمايت از مداحان و مرثيه سرايان و محافل و مراسمي است كه از مخالفان جدي و سرسخت عزاداري هاي آميخته با تحريفات و خرافات مي باشند و فعاليت هاي خود را با «دانش و آگاهي» مي آميزند و بدون مطالعات دقيق در متون معتبر و استفاده از تاريخ صحيح وقايع عاشورا به انجام مدايح و مراثي نمي پردازند و به اين « تعهد و مسئوليت » تقيد و پايبندي روامي دارند

بازيگران پشت صحنه ـ كه هم دستي به بيرون از مرزها دارند و هم از درون تغذيه و حمايت مي شوند ـ به اين دليل به بهره برداري از جاهلان و جمودگرايان مي پردازند كه هر جا جهل خيمه زند و تصلب و قشري گري حضور يابد اشتياق به خرافات و موهومات نيز فزوني مي گيرد و به اين ترتيب اهداف سياسي و اقتصادي شيادان به سهولت تحقق مي يابد

ائمه اطهار(ع) براي تبليغ و ترويج نهضت مقدس كربلا در بستر زمان هم تبيين و تشريح فكري اين انقلاب بزرگ را ضروري مي دانستند و هم بر محمل بال هاي عاطفه و احساس نشاندن ارزش هاي والاي حماسه پرشور حسيني را لازم و مهم تلقي مي كردند.

مرثيه سرايي و عزاداري براي امام حسين(ع) به اين دليل توسط امامان معصوم(ع) پايه گذاري شد كه عواطف و احساسات مردم را با اهداف و آرمان هاي نهضت عاشورا پيوند زنند و با تثبيت اين حركت بزرگ در «اذهان و افكار» و «عواطف و احساسات» بهره وري از حماسه حسيني را به «جامعيت» برسانند

وابستگان به مطامع اقتصادي و اهداف سياسي معتقدند اگر سنت تحول زا و حركت بخش عزاداري را از درون تهي كنيم و از هدف و مقصد اصلي منحرف نمائيم و آن را به صورت يك عادت آلوده به تحجر و جمود و خرافه متبدل سازيم بدون هيچ رنج و تحمل ضايعات به هدف اصلي خويش نائل مي آييم.

در اين صورت است كه سوگواري براي امام حسين (ع ) هيچ مانع و تهديدي براي منافع ما ايجاد نخواهد كرد و در چنين حالتي هر چه عزاداري ها بيشتر باشد نه تنها به زيان ما نيست كه به نفع ماست !


پاورقي :
1 ـ بحار ج 45 ص 211
2 ـ كامل الزيارات . ص 28
3 ـ بحار ج 98 ص 309
4 ـ همان منبع ج 44 ص 291
5 ـ وسايل الشيعه ج 10 ص 307 393
6 ـ نهضت هاي اسلامي در صد ساله اخير متفكر شهيد استاد مرتضي مطهري انتشارات صدرا ص 80 و 81
7 ـ همان منبع ص 81

ادامه اين مقاله :

قسمت دوم
قسمت سوم
قسمت چهارم