نظارت آري؛ هدايت مستقيم نه
به گزارش خیمه، همان روزهايي كه آفتابِ بعدازظهر تابستان به موزاييك‌هاي شكسته و ديوارهاي ترك‌خورده آن حياط قديمي بد جوري داغ زده بود و از پشت تنها لباس سياه زندگي‌‌اش كه ديگر نخ‌نما شده بود، تنش را مي‌سوزاند.
يادش مي‌آيد چند ساعت پيش همه پول‌ها كپه شده بود روي ميز مسجد محل، اما سهم اون مثل هميشه سكوت بود و بغض از نداري؛ خوب مي‌دانست غروب كه بيايد همه لوازم هيات آماده است؛ همه هستند الا خودش.
حالا بعد از اين همه سال، سياهي همان پارچه‌هاي چسبيده به در و ديوار محله است كه مثل هميشه دلش را به درد مي‌آورد؛ همان پارچه‌هاي سياهي كه همگي نرم‌اند و لطيف؛ اصلا هيچ شباهتي به چادر مشكي رنگ و رورفته و هزار بار وصله شده مادرش ندارند.
يادش مي‌آيد گوشه همان حياط، وسط درد دل‌هايش با امام حسين، مادر با چه عشقي چادر از سرش باز كرده بود و داده بود دستش تا او هم از قافله عقب نماند. چه لطفي داشت وقتي غروب همان روز، چادر مادر، يكي از همان سياهي‌هاي حزن‌انگيز بود بالاي سر در هيات اباعبدالله...
حالا ديگر خيلي وقت است كه نشاني هم از آن روزها وجود ندارد، نسبت به گذشته كمتر دستي براي كمك به هيات در جيب فرو مي‌رود؛ اما همه چيز از مدت‌ها قبل آماده است.
شايد هم در نگاه اول بد نباشد، اين‌جوري دولت سهم هر مسجد و هياتي را در نظر گرفته تا هيچ محله‌اي براي عزاداري حسين (ع) بي‌آبرو نماند. همه چيز مهياست؛ اما شايد ديگر از آن عشقي كه پول‌ها را روي ميز كپه مي‌كرد و چادر سر مادر را به سردرها مي‌آويخت، خبري نباشد، اما چرا؟
نظارت، بدون امر و نهي
استاد جامعه‌شناسي و رفتارشناسي دانشگاه شهيد بهشتي در اين‌باره مي‌گويد: «آن چيزي كه در گذشته اساس شكل‌گيري هيات‌هاي مذهبي و آيين‌هاي عزاداري محسوب مي‌شد، مشاركت‌هاي مردمي و فعاليت‌هاي خودجوش بود.
اصلا اولين هيات‌هاي مذهبي براي اين به‌وجود آمدند تا مذهب را از انحصار و سلطه تمام عيار دربار و حكومت آن روزها بيرون آورند و از لحاظ فرهنگي به يك نوع استقلال دروني برسند.»
به نظر دکتر حسین باهر در هيچ دوره‌اي از تاريخ، فعاليت هيات‌هاي مذهبي با نظارت مستقيم اوامر دولتي همراه نبوده است.
وی می گوید :«البته نمي‌توان منكر اين امر شد كه در هيچ دوره اي، فعاليت‌هاي فرهنگي مردم با دولت و حكومت تا اين حد هم راستا نبوده است.»
باهر در ادامه به تفاوت‌هاي موجود ميان عزاداري‌هاي سنتي و مدرن اشاره ميكند و می افزاید: «پيش از اين، شور و شوق جوانان براي آماده‌سازي هيات‌هاي مذهبي، آنها را وادار به شناخت مي‌كرد.
در كنار تمام اين مشاركت‌ها، حضور در نماز جماعت و نشستن پاي سخنان روحاني محل هم فراموش نمي‌شد. از اين رو هيات‌هاي مذهبي سنتي، پس از شناخت كامل امام حسين (ع) و اهدافش به عشق واقعي مي‌رسيدند و از ته دل عزاداري مي كردند.»
استاد رفتار شناسي دانشگاه شهيد بهشتي ادامه می دهد: «نمونه اصلي اين تفاوت‌ها در دسته‌هاي عزاداري وجود دارد؛ در گذشته دسته‌هاي عزاداری پر از افرادی بودند كه نوع لباس پوشيدن و شكل ظاهرشان با عزاداری
وی حمايت دولت از هيات‌هاي مذهبي را امري مثبت اما ناكافي تلقي ميكند و مي‌گويد: «زماني كه دولت به‌عنوان حامي هيات‌هاي مذهبي حاضر مي‌شود، بايد نقش اطلاع‌رساني را هم بهتر و بيشتر از گذشته در نظر داشته باشد.
در غير اين صورت جواناني كه به علت اين‌گونه حمايت‌هاي مالي، كمتر در صحنه مشاركت‌هاي حاضر مي‌شوند، با افكاري كه آن روزها روحاني‌هاي مساجد مسئول انتقال‌شان بوده‌اند، بيگانه مي‌مانند.»
نظارت دولت؛ مانعي برابرخرافه‌پرستي
درست است كه هيات‌هاي مذهبي همواره براساس هدفي واحد به‌وجود آمده‌اند و قصدي جز ياري رساندن به اهل بيت(ع) و آرمان‌هايشان ندارند، اما زماني كه بدون نظارت رها شوند و هيچ منبع مطالعاتي عميقي نداشته باشند، در بسياري از مواقع به انحراف كشيده مي‌شوند.
در اين صورت است كه نظارت دولت مي‌تواند اثربخش باشد، اما اين كه اين نظارت چگونه اعمال شود و از سوي چه كساني به عنوان متولي صورت پذيرد، امري است كه ناديده گرفتنش اثرات منفي فراوان‌تري به همراه خواهد داشت.
كارشناس مسائل مذهبي در اين باره مي‌گويد: «روز به‌روز بر تعداد هيات‌هاي مذهبي ما اضافه مي‌شود؛ هر سال تعداد زيادي از جوانان اعلام آمادگي مي‌كنند تا براي شروع ماه محرم هيات‌هايي برپا كنند و دسته‌هاي عزاداري راه بيندازند، اما متأسفانه بسياري از آنها شناخت كافي از امام حسين و اهداف قيامش ندارند. به همين دليل از نماد‌هايي استفاده مي‌كنند و متوني را در مدح وي به زبان مي‌آورند كه آنها را روز‌به‌روز از واقعيت دور ساخته و به خرافه‌پرستي مي‌كشاند.»
سید علی بنی صدر نظارت دولت در اين خصوص را بسيار موثر مي‌داند و مي‌افزايد: «مسئله نظارت در اين زمينه از جهات مختلف مي‌تواند بسيار خوب باشد، اما گاهي اوقات اين نظارت‌ها چنان حالت اجبار و تهديد به خود مي‌گيرد كه جوانان را از اصل دين هم دور ميكند.»
اين كارشناس مذهبي خاطرنشان ميكند: «براي نظارت در اين زمينه، دولت بايد قبل از هر چيز از راهنمايي‌هاي بزرگان و صاحبان انديشه استفاده كند و به جاي دخالت مستقيم در امور، دست ارگان‌هاي مرتبط با اين امر را باز بگذارد.»
معاون اجتماعی و ارشاد فرماندهی انتظامی استان گیلان هم سال گذشته همزمان با آغاز ماه محرم و شروع عزاداري‌ها، نظارت بر مراسم عزاداری امام حسین(ع) و جلوگیری از انحرافات را ضروري دانسته است و در يك سخنراني می گوید: «نظارت بر مراسم ايام عزاداري امام حسين (ع) در ماه محرم و جلوگيري از هرگونه خرافه‌پرستي و انحرافات و نيز کيفيت فعاليت‌ها ضرورتي اجتناب‌ناپذير است.»
به عقيده وی، سال‌هاست كه به علت درگير شدن با اين‌گونه مسائل خرافي و غيرواقعي، از اصل قيام عاشورا دور مانده‌ايم.
او ادامه داد:«چه بسيارند جواناني كه تنها براي پر كردن اوقات فراغت بدون اينكه شناختي از امام حسين داشته باشند، راهي اين هيات‌ها مي‌شوند و روح اسلام را خدشه‌دار مي كنند.»
ارتقاي فرهنگ عمومی بدون دخالت دولت ميسر نمي‌شود
فرهنگي كه امروزه با نام فرهنگي حسيني مي‌شناسيم و براي پياده كردنش در جامعه از هيچ سعي و كوششي رويگردان نيستيم، ميراثي است كه از زمان حكومت آل‌بويه توسط اجداد ما سينه‌به‌سينه منتقل شده است؛ در هر دوره‌اي از تاريخ، در شيوه پرداختن به آن، تغييري به‌وجود آمده و هر بار مظهر و نمادي به آن اضافه شده است.
گذشتِ زمان شايد هيچ‌گاه نتوانسته باشد در عشق به حسين(ع) ميان افكار جامعه اندكي ترديد ايجاد كند، اما اين اواخر تعداد قابل‌توجهي از جوانان را آن چنان به سمت ظواهر سوق داده كه تا حد بسيار زيادي از اصل و عمق دور مانده‌اند.
عضو هيات علمي دانشگاه آزاد اسلامي در اين باره مي گويد: «هر سال با شروع ماه محرم و درست همزمان با آغاز به كار هيات‌هاي مذهبي، راديو و تلويزيون دست به كار مي‌شوند و برنامه‌هايي را براي آشنا ساختن جوانان با اصل قيام حسيني به نمايش در مي‌آورند، در حالي كه تمام طول سال هيچ پيامي از اين دست براي مخاطبان ندارند.»
مریم يوسفي ادامه مي‌دهد: «چگونه مي‌توانيم از نوجواني كه در اين ايام، روزها براي طبل زدن و به صدا درآوردن سنج تمرين ميكند و از غروب شوق پيوستن به دسته‌هاي عزاداري را دارد، بخواهيم پاي چنين برنامه‌هايي بنشيند و با هدف اصلي امام حسين(ع) آشنا شود.»
وی مي‌افزايد:«متاسفانه ما در زمينه برگزاري مراسم مذهبي بيشتر از اينكه به اصل‌ها بپردازيم، گرفتار ظواهر و زرق و برق‌هاي بيروني شده‌ايم.»
به عقيده یوسفی، بي‌توجهي مسئولان در امر برنامه‌سازي براي شناساندن عميق فرهنگ حسيني، درست در كنار تبليغات فراگير ساير رسانه‌هاي غربي، در آينده‌اي نزديك، آن را به فرهنگي به ظاهر توخالي تبديل خواهد كرد.
او مي‌گويد: «ساختن برنامه‌هاي مناسب و آشنا ساختن جوانان با اصل‌ها، يكي از مهمترين وظايف دولت دراين زمينه است. تا زماني كه از لحاظ فرهنگ‌سازي به جايگاه بالايي دست پيدا نكنيم، الگوهاي نظارتي، تاثير چنداني برجا نخواهد گذاشت.»
***
هر سال كه مي‌گذرد، رسم و آيين جديدي به مراسم هيات‌هاي مذهبي جوانان اضافه مي‌شود، اما هربار اصلي رو به فراموشي مي‌رود.
كنار گذاشتن خرج غذاي روز و وسيله اياب و ذهاب براي رونق هيات‌ها، به تن كردن پوششي متفاوت با روزهاي ديگر سال، شركت در نمازهاي جماعت و نشستن پاي منبر امام روحاني براي شنيدن واقعيات نهضت‌هاي عاشورا از همان اصولي است كه جوانان امروز ديگر شور و شوق چنداني برايش نشان نمي‌دهند.
هر محرم كه مي‌گذرد نگاه جوانان هم متفاوت‌تر مي‌شود؛ عشق به حسين در قالب نمادها باقي مي‌ماند و مثل زرورق اصل‌ها را از نظرها پنهان مي‌دارد.
واقعا در چنين شرايطي بهتري نيست به جاي رفع مشكلات مالي هيات‌ها، به رشد و بالندگي فرهنگ عاشورايي بهاي بيشتري داده شود؟ يا اندكي از آن نظارتي كه قرار است بر نحوه عملكرد هيات‌هاي مذهبي اعمال شود، بر ساخت برنامه‌هاي صدا‌و‌سيما و غني‌تر كردن سخنراني‌هاي مداحان وجود داشته باشد؟
