آیات مربوط به مراسم و آداب اعتکاف

آیاتی که درباره اعتکاف نازل شده، عبارت است از:
«...وَ عَهِدْنَآ إِلَی إِبْرَ هِیمَ وَ إِسْمَـعِیلَ أَن طَهِّرَا بَیْتِیَ لِلطَّـآئـِفِینَ وَ الْعَـکِفِینَ وَ الرُّکَّعِ السُّجُودِ؛ (۱) و ما به ابراهیم و اسماعیل امر کردیم که خانه مرا برای طواف کنندگان و مجاوران و رکوع کنندگان و سجده کنندگان پاک و پاکیزه کنید.»
این آیه شریفه اشاره دارد به پیمانی که خداوند متعال از حضرت ابراهیم(ع) و فرزند بزرگوارش گرفته است تا خانه خدا را برای طواف کنندگان و کسانی که در آن جا می‌خواهند معتکف شوند پاکیزه کنند.

۲. «... وَأَنتُمْ عَـکِفُونَ فِی الْمَسَـجِدِ...؛ (۲)... و در حالی که در مساجد مشغول اعتکاف هستید...» در این آیه شریفه چهار دستور الهی بیان شده است؛ از جمله آن چهار حکم، انجام دادن واجبات و مستحبات و ترک کردن برخی مباحات در حال اعتکاف در مساجد است.
چنان که مشخص است، آیه اول، مسئله اعتکاف را در مسجدالحرام و اطراف خانه خدا و آیه دوم، اجرای این عمل الهی را در کلیه مساجد بیان کرده است.
آنچه در قرآن کریم درباره اعتکاف مشاهده می‌شود، کلی است. جزئیات مراسم اعتکاف و آداب آن در روایات و کتب فقهی بیان شده است.
ضمناً آیات ۹۰، طه؛ ۱۳۸، اعراف؛ ۵۱ تا ۵۳، انبیاء؛ ۶۹ تا ۷۴، شعراء؛ مسئله اعتکاف را درباره بت پرستان ـ که حاکی از جمع شدن به دور بتان و انجام دادن مراسم بت پرستی است ـ بیان می‌کند.

اعتکاف، از نظر معنای لغوی، به معنای «محبوس ماندن» و «مدت طولانی در کنار چیزی بودن» است، ولی وقتی به عنوان یک عبادت از آن یاد می‌شود، مقصود، «ماندن در مسجد برای عبادت» است که دارای احکام و آداب مخصوصی است، از جمله آن که این مدت دست کم باید سه روز باشد و در آن سه روز، روزه گرفته شود و یک سری رفتارها و عادات نیز باید ترک شود.(۳)
اسلام با رهبانیت و کناره گیری از اجتماع، سخت مخالف است و حدیث مشهور: «لا رهبانیة فی الاسلام؛ در اسلام رهبانیت نداریم.» (۴)

شاهد این مطلب است، ولی با توجه به نیاز انسان، به خلوت کردن با خدای خود، آن را به گونه‌ای صحیح و پسندیده، مورد توجه قرار داده است و برنامه هایی برای او در این زمینه ترتیب داده است که از خلوت بسیار ساده و مختصر نماز، شروع می‌شود و با خلوت شبانه ـ که برای نماز شب و مناجات شبانه پیشنهاد شده و کمی‌از خلوت های اوقات نماز، طولانی تر و دارای آداب بیش تری است ـ ادامه می‌یابد: «وَ مِنَ الَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِی نَافِلَةً لَّکَ عَسَی أَن یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقَامًا مَّحْمُودًا؛ (۵) و پاسی از شب را ]از خواب برخیز و[ قرآن ]و نماز[ بخوان. این یک وظیفه اضافی برای توست؛ امید است که پروردگارت تو را به مقامی‌در خور ستایش برانگیزد.» این سیر تکاملی در برنامه خلوت، پس از تهجد شبانه، با خلوت اعتکاف که دست کم سه روز ادامه می‌یابد، کامل می‌شود که پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم) نیز بر همین اساس، دهه هایی را از برخی ماه ها، مانند ماه رمضان در مسجد اعتکاف می‌کردند. (۶)

با بیان این مطالب، فلسفه برنامه اعتکاف روشن می‌شود و با توجه به این مطلب است که انسان می‌تواند برنامه اعتکاف را هر چه پربارتر نماید، زیرا می‌فهمد غرض از این گونه خلوت گزینی ها، توسعه و تعمیق توجهات خود به خداوند متعال است؛ به همین جهت است که اگر هر چه از چیزهایی که بین او و توجه به خدا فاصله می‌اندازد، بکاهد، از اعتکاف، بهره بیش تری می‌برد؛ مانند: کم خوردن و آشامیدن، توجه بیشتر به عبادات درحال اعتکاف. در عین حال چون خداوند متعال نخواسته است، شخص مسلمان، ارتباطش از جامعه قطع شود؛ به همین منظور، به او اجازه داده است در ایام اعتکاف، برای انجام وظایف ضروری و عاطفی از مسجد خارج شود؛ اموری مانند: عیادت مریض، تشییع جنازه، تهیّه غذا و لباس مورد نیاز و.... (۷) خلاصه آن که انسان باید به گونه ای اعتکاف کند که خدا از او می‌خواهد و احکامش در رساله ها و کتاب ها موجود است، نه آن گونه ای که سلیقه و یا احساسات او ایجاب می‌کند.

_{پی‌نوشت‌ها:
۱. سوره بقره،آیه ۱۲۵ .
۲. سوره بقره، آیه ۱۸۷.
۳. تفسیر نمونه، آیت اللّه مکارم شیرازی و دیگران، ج ۱، ص ۶۴۹، نشر دارالکتب السلامیة.
۴. بحارالانوار، علامه مجلسی، ج ۶۵، ص ۳۱۹، نشر وفاء بیروت.
۵. سوره اسراء، آیه ۷۹.
۶. مفاتیح الجنان، شیخ عباس قمی، ص ۴۰۸، نشر مؤسسه انتشارات عصر ظهور.
۷. عروة الوثقی، سید یزدی، ج ۲، ص ۲۵۵، نشر مؤسسه علمی.}