کد مطلب : ۸۱۰۱
گفت‌وگو با دکتر مجد،استاد دانشگاه
حضور نیافتن در نیایش جمعی مقدمه قضاوت درباره دین‌داری نشود
آقاي دكتر به عنوان اولين سؤال لطفا بگوييد كه تعريف شما از نيايش چيست؟
نيايش رابطه‌اي بين انسان و خداست كه به تعبيري فرد با خداي خودش صحبت مي‌كند كه كه طي آن مي‌تواند هم تمايلات و خواسته‌هاي خود را و هم ارتباطي فراتر از اين با خدا داشته باشد.
با توجه به تعريفي كه شما از نيايش داريد آيا نيايش يك مسئله فردي است يا مي‌تواند به شكل جمعي هم برگزار شود؟
نيايش مي‌تواند به هر دو شكل فردي و جمعي باشد چون هر كدام از اين موارد كاركردهايي دارند.
به نظر شما كاركردهاي نيايش جمعي چيست؟
از نظر ديني اطلاعات من به گونه‌اي نيست كه بطور تخصصي درباره كاركردهاي ديني نيايش‌هاي جمعي صحبت كنم ولي از منظر جامعه‌شناختي اينگونه نيايش‌ها بيشتر جنبه‌هاي همبستگي اجتماعي را فرا مي‌گيرد و همبستگي اجتماعي افراد را در كنار هم زياد مي‌كند در واقع مي‌توان گفت فضاهايي كه نيايش‌هاي جمعي در آن انجام مي‌گيرد زمينه‌ساز گسترش ارتباطات اجتماعي بين افراد است، كه اين ارتباطات مي‌تواند جنبه‌هاي تعاون و همكاري و به تعبيري يك نوع سرمايه اجتماعي يا سرمايه فرهنگي در افراد فراهم كند.
پس شما معتقديد كه تشويق مردم براي شركت در نيايش‌هاي جمعي تاثيرات مثبتي هم دارد؟
از نگاه اجتماعي كاملا همينطور است ولي نكته‌اي در اين ميان وجود دارد. يكي از معضلاتي كه ما در گذشته داشتيم اين بود كه نيايش‌هاي جمعي را با دين‌داري افراد گره زدند و حضور افراد در آن جا به معناي دين‌داري و حضورنداشتن آنها به معناي نبود دين‌داري تلقي مي‌شد. بالتبع در چنين شرايطي ما مي‌بينيم كه پديده‌هايي مثل ريا و نفاق وارد وارد فضاي نيايش‌هاي جمعي مي‌شود كه در چنين شرايطي ديگر افراد براي آن كاركردهاي اصلي وارد نيايش‌هاي جمعي نمي‌شوند.
به نظر شما براي جلوگيري از ورود چنين آفت‌هاي به نيايش‌هاي جمعي چه بايد كرد؟
اجازه بدهيد پاسخ اين سوال را با مثال ساده‌اي برايتان توضيح دهم. در ابتداي انقلاب در دوره‌هاي مختلف يكي از سوالات مطروحه در گزينش‌ها اين بود كه آيا شما به نماز جمعه مي‌رويد يا خير؟ اگر مصاحبه شونده به نماز جمعه مي‌رفت يك نمره مثبت براي او در نظر گرفته مي‌شد و اگر پاسخ منفي بود طبيعتا يك امتياز منفي براي او محسوب مي‌گرديد. بالتبع در چنين شرايطي اين فرد ديگر براي آن كاركردهاي خالصانه و مثبت در چنين نيايش‌هاي شركت نمي‌كند. به تعبير ديگر وقتي ما دين مردم را با روزي آنها گره بزنيم يك مقداري جنبه نفاق را زياد مي‌كند كه اين به عنوان يك آسيب كاملا بر نيايش‌هاي جمعي تاثيرگذار است. اگر به اين دقت شود فكر مي‌كنم كاركردهاي اجتماعي خيلي خوبي مي‌تواند داشته باشد و جلوي ورود آفت‌هايي مثل ريا و نفاق نيز به نيايش‌هاي جمعي نيز گرفته خواهد شد.
به نظر شما سياست كلي دولت و نهادهاي تبليغي در خصوص ترويج نيايش‌هاي جمعي چه چيزي بايد باشد؟
عرض من همين بود كه حضور يا عدم حضور اشخاص در نيايش‌هاي جمعي نبايد با شغل مردم و زندگي روزمره‌شان گره نخورد. اين به دست نظام و سيستم حكومتي است كه شرايط به اين سمت پيش نرود. يعني نگاه ما اين نباشد كه كسي كه قبلا در يك نيايش جمعي شركت كرده آن مشاركت يك امتياز (امتياز شغلي و مالي) به او بدهد. در عين حال عرضم اين بود، سرمايه اجتماعي كه يكي از جنبه‌هاي سرمايه ارتباطي است مي‌تواند براي افرادي كه در چنين نيايش‌هاي شركت مي‌كنند خيلي مثمرثمر واقع شود.
من در كلام خود به مسئله شركت در نماز جمعه اشاره كردم ولي مي‌توان به حضور افراد در هيئت‌ها و مساجد نيز اشاره داشت؛ براي مثال وقتي در هيئت‌ها يك نفر مشكل مالي پيدا مي‌كند، مريض مي‌شود يا مي‌خواست خانه اجاره كند يا هر خواسته ديگري مي‌داشت اعضاي هيئت به او كمك مي‌كردند.
اين سرويس‌ها، سرويس‌هاي اجتماعي است كه جنبه تعاون و همكاري را دارد و افرادي كه در اين حوزه حضور بيشتري دارند پس سرمايه اجتماعي ارتباطي بيشتري خواهند داشت و براي آنها مفيدتر خواهد بود. اما اين به معناي اين نيست كه اين فرد، دين‌دارتر از كسي است كه در نيايش‌هاي جمعي شركت نمي‌كند. شركت در نيايش‌هاي جمعي معناي دين‌داري را نمي‌دهد هرچند مي‌تواند يك بخشي از حوزه مناسك ديني باشد. مناسك ديني يك بخشي از خود دين‌داري هستند اما به اين شكل نيست كه دقيقا عين دين‌داري باشد.
آقاي دكتر با توجه به اينكه به ماه مبارك رمضان به سر مي‌بريم به نظر شما صدا و سيما به عنوان رسانه ملي بايد در خصوص ترويج نيايش‌هاي جمعي و تشويق مردم به شركت در اين جلسات چه برنامه‌اي را دنبال كند؟
در كل عرض كنم به نظر من محتواي نيايش‌هاي جمعي در صدا و سيما بايد به گونه‌اي باشد تا علاوه بر اينكه بر حق الله تاكيد مي‌شود (كه به وفور هم مي‌شود) به حق الناس هم تاكيد شود.
منظورتان را كمي واضح‌تر بيان كنيد؟
ببينيد وقتي ما مي‌رويم پاي منبر يك روحاني مي‌نشينيم اين روحاني بايد به مردم اين را ياد بدهد كه حق الناس چه جايگاهي دارد. موقعي كه حق الناس را به من ياد داد يعني من بايد در زندگي اجتماعي، حقوق ديگران را رعايت كنم؛ آن حقوقي كه بنابر آموزه‌هاي ديني خدا مي‌گويد من نمي‌توانم از آن بگذرم مگر آن‌كه آن فرد بگذرد.
اين محتوا اگر افزايش پيدا كند، نيايش‌هاي جمعي مي‌تواند كاربرد نيايش‌ها را در زندگي روزمره بيشتر كند. يعني رفتار من بعد از شركت در يك مراسم عزاداري يا يك جشن مذهبي دسته جمعي بايد بگونه‌اي شكل بگيرد كه فرايند را جامعه‌پذيرتر شدن افراد را افزايش دهد تا آنها به حقوق اجتماعي ديگران احترام بگذارند و حق الناس را رعايت كنند كه اگر اين قضيه حل شود به نظر من نيايش‌ها جنبه‌هاي كاربردي بيشتري پيدا مي‌كنند.
پس شما معتقديد كه صدا و سيما بايد از سخنران‌ها يا مداح‌هايي دعوت كند كه اين موضوع را در نيايش‌هاي جمعي برجسته‌تر كنند؟
اصلا اعتقاد من بر اين است كه نه فقط صدا و سيما بلكه تمام سازمان‌هاي فرهنگي و تبليغاتي فعال در زمينه مسائل فرهنگي و ديني بايد توجه خاصي به اين مساله داشته باشند چون اين مساله يكي از نيازهاي اساسي و روزمره جامعه ماست كه طي ساليان گذشته در بيان آن در كاستي‌هايي وجود داشته است.
اين مسئله كه شما به آن اشاره كرديد مسئله مهمي است چون ما بعضا شاهد هستيم كه فردي براي عزاداري يا مولودي در يك مجلس مذهبي شركت مي‌كند ولي بعضا شاهد آن است كه بدليل سليقه‌اي اداره شدن جلسه، آن نيايش دسته جمعي به جلسه محاكمه غيابي يك شخصيت سياسي يا اجتماعي كشور تبديل مي‌شود.
اين همان سياست‌زدگي است. سياسي بودن درست است ولي سياست‌زدگي دردي است كه جامعه ما با آن رودر روست. مثلا بنده در يك نيايش جمعي مي‌روم تا براي عزاي ائمه گريه كنم ولي وسط مجلس آن مداح كه معلوم نيست چقدر سواد دارد يا تا چه حد اطلاعات دارد يا آلت دست چه كسي و چه گروهي است صحبت‌هاي غير مرتبط مي‌كند كه اين صحبت كردن او يقينا در بخشي از مخاطبين خود اثر مي‌گذارد.
حالا در من با اين سن و سال پنجاه ساله نميتواند اثر بگذارد ولي يقينا در يك جوان كه با خواندن آن مداح لذت برده و اشك ريخته اثر مي‌گذارد؛ اما اين در نهايت به كاركرد آن هيئت به عنوان يك نهاد اجتماعي لطمه مي‌زند و بالتبع به مرور زمان به محتواي اساسي آن كه دين است نيز لطمه مي‌زند. اما صدا و سيما بايد سليقه مخاطبانش را كه بسياري از آنها را جوانان تشكيل مي‌دهند را در نظر بگيرد.
من هميشه يك مثالي سر كلاس‌هاي خودم مي‌زنم. در سال‌هاي گذشته سريالي در صدا و سيما با عنوان «شب دهم» نشان داده شد. موضوع آن سريال كه به كارگرداني حسن فتحي تهيه شده بود برگزاري يك تعزيه در زمان رضاخان بود كه يك فرد داش مشتي بنام حيدر خوش مرام در آن حاضر بود كه دختر مورد علاقه‌اش از او خواسته بود براي رسيدن به او ده شب در ماه محرم تعزيه برگزار كند. در اين سريال محتواي ديني در لفافه عشق دنيوي ارائه شده بود و به شدت مورد توجه جوان‌ها قرار گرفته بود. لذا من با توجه به اينكه جامعه ما جامعه جواني است اينطور نتيجه‌گيري مي‌كنم كه پيام برنامه‌ها و سريال‌هايي كه صدا و سيما بايد در اين ايام ارائه مي‌كند بايد به شكل پيام‌هاي غير مستقيم يا به تعبيري جوان پسند اما با محتواي ديني باشد؛ تا علاوه بر اينكه اين جذابيت براي بيننده فراهم شده برنامه پيام خود را نيز به صورت غير مستقيم به مخاطب بدهد كه عشق به امام حسين (ع) در نهايت براي او از عشق دنيوي كه آن فرد داشت اهميت بيشتري پيدا كرد و نهايتا طرف جانش را پاي اين تعزيه گذاشت و اين‌جا به تعبيري حسيني شد. پس بنابراين با توجه به اين مثالم معتقدم كه محتوا بايد محتواي ديني اما كالبد و به تعبيري پوسته آن بايد جوان پسند و با توجه به نيازهاي روز جامعه ما ارائه شود.
آقاي دكتر با توجه به فرمايشات شما كه گفتيد صدا و سيما و نهادهاي فرهنگي و مداح‌ها بايد رويكردهاي خاصي را در نظر بگيرند آيا مردمي هم كه در نيايش‌هاي جمعي شركت مي‌كنند بايد ايفاگر نقش خاصي در جهت افزايش كيفيت برگزاري اين مجالس باشند؟ آيا مي‌توانيم از مردم هم انتظار داشته باشيم؟
به هر حال مشاركت مردم تاثير گذار است. مي‌گويند مستمع صاحب سخن را بر سر ذوق آورد. اگر شما خودتان تشريف برده باشيد به هيئت‌هاي مذهبي مي‌بينيد مداح يا روحاني در تمامي مجالس به يك گونه صحبت نمي‌كنند؛ اين نشان مي‌دهد كه آن ذائقه و سليقه مردم كه به اشكال مختلف به آن مداح يا روحاني رسيده تاثير گذار بوده و حرف جلسه الان با مسائل بيان شده در جلسه قبل متفاوت است. پس مي‌بينيد كه نقش مردم مي‌تواند در اينكه فردي چه بايد بگويد و چه نبايد بگويد، تاثير گذار باشد و در واقع عكس‌العمل مردم مي‌تواند خيلي در عملكرد مداح يا سخنران تاثير گذار باشد.
نيايش رابطه‌اي بين انسان و خداست كه به تعبيري فرد با خداي خودش صحبت مي‌كند كه كه طي آن مي‌تواند هم تمايلات و خواسته‌هاي خود را و هم ارتباطي فراتر از اين با خدا داشته باشد.
با توجه به تعريفي كه شما از نيايش داريد آيا نيايش يك مسئله فردي است يا مي‌تواند به شكل جمعي هم برگزار شود؟
نيايش مي‌تواند به هر دو شكل فردي و جمعي باشد چون هر كدام از اين موارد كاركردهايي دارند.
به نظر شما كاركردهاي نيايش جمعي چيست؟
از نظر ديني اطلاعات من به گونه‌اي نيست كه بطور تخصصي درباره كاركردهاي ديني نيايش‌هاي جمعي صحبت كنم ولي از منظر جامعه‌شناختي اينگونه نيايش‌ها بيشتر جنبه‌هاي همبستگي اجتماعي را فرا مي‌گيرد و همبستگي اجتماعي افراد را در كنار هم زياد مي‌كند در واقع مي‌توان گفت فضاهايي كه نيايش‌هاي جمعي در آن انجام مي‌گيرد زمينه‌ساز گسترش ارتباطات اجتماعي بين افراد است، كه اين ارتباطات مي‌تواند جنبه‌هاي تعاون و همكاري و به تعبيري يك نوع سرمايه اجتماعي يا سرمايه فرهنگي در افراد فراهم كند.
پس شما معتقديد كه تشويق مردم براي شركت در نيايش‌هاي جمعي تاثيرات مثبتي هم دارد؟
از نگاه اجتماعي كاملا همينطور است ولي نكته‌اي در اين ميان وجود دارد. يكي از معضلاتي كه ما در گذشته داشتيم اين بود كه نيايش‌هاي جمعي را با دين‌داري افراد گره زدند و حضور افراد در آن جا به معناي دين‌داري و حضورنداشتن آنها به معناي نبود دين‌داري تلقي مي‌شد. بالتبع در چنين شرايطي ما مي‌بينيم كه پديده‌هايي مثل ريا و نفاق وارد وارد فضاي نيايش‌هاي جمعي مي‌شود كه در چنين شرايطي ديگر افراد براي آن كاركردهاي اصلي وارد نيايش‌هاي جمعي نمي‌شوند.
به نظر شما براي جلوگيري از ورود چنين آفت‌هاي به نيايش‌هاي جمعي چه بايد كرد؟
اجازه بدهيد پاسخ اين سوال را با مثال ساده‌اي برايتان توضيح دهم. در ابتداي انقلاب در دوره‌هاي مختلف يكي از سوالات مطروحه در گزينش‌ها اين بود كه آيا شما به نماز جمعه مي‌رويد يا خير؟ اگر مصاحبه شونده به نماز جمعه مي‌رفت يك نمره مثبت براي او در نظر گرفته مي‌شد و اگر پاسخ منفي بود طبيعتا يك امتياز منفي براي او محسوب مي‌گرديد. بالتبع در چنين شرايطي اين فرد ديگر براي آن كاركردهاي خالصانه و مثبت در چنين نيايش‌هاي شركت نمي‌كند. به تعبير ديگر وقتي ما دين مردم را با روزي آنها گره بزنيم يك مقداري جنبه نفاق را زياد مي‌كند كه اين به عنوان يك آسيب كاملا بر نيايش‌هاي جمعي تاثيرگذار است. اگر به اين دقت شود فكر مي‌كنم كاركردهاي اجتماعي خيلي خوبي مي‌تواند داشته باشد و جلوي ورود آفت‌هايي مثل ريا و نفاق نيز به نيايش‌هاي جمعي نيز گرفته خواهد شد.
به نظر شما سياست كلي دولت و نهادهاي تبليغي در خصوص ترويج نيايش‌هاي جمعي چه چيزي بايد باشد؟
عرض من همين بود كه حضور يا عدم حضور اشخاص در نيايش‌هاي جمعي نبايد با شغل مردم و زندگي روزمره‌شان گره نخورد. اين به دست نظام و سيستم حكومتي است كه شرايط به اين سمت پيش نرود. يعني نگاه ما اين نباشد كه كسي كه قبلا در يك نيايش جمعي شركت كرده آن مشاركت يك امتياز (امتياز شغلي و مالي) به او بدهد. در عين حال عرضم اين بود، سرمايه اجتماعي كه يكي از جنبه‌هاي سرمايه ارتباطي است مي‌تواند براي افرادي كه در چنين نيايش‌هاي شركت مي‌كنند خيلي مثمرثمر واقع شود.
من در كلام خود به مسئله شركت در نماز جمعه اشاره كردم ولي مي‌توان به حضور افراد در هيئت‌ها و مساجد نيز اشاره داشت؛ براي مثال وقتي در هيئت‌ها يك نفر مشكل مالي پيدا مي‌كند، مريض مي‌شود يا مي‌خواست خانه اجاره كند يا هر خواسته ديگري مي‌داشت اعضاي هيئت به او كمك مي‌كردند.
اين سرويس‌ها، سرويس‌هاي اجتماعي است كه جنبه تعاون و همكاري را دارد و افرادي كه در اين حوزه حضور بيشتري دارند پس سرمايه اجتماعي ارتباطي بيشتري خواهند داشت و براي آنها مفيدتر خواهد بود. اما اين به معناي اين نيست كه اين فرد، دين‌دارتر از كسي است كه در نيايش‌هاي جمعي شركت نمي‌كند. شركت در نيايش‌هاي جمعي معناي دين‌داري را نمي‌دهد هرچند مي‌تواند يك بخشي از حوزه مناسك ديني باشد. مناسك ديني يك بخشي از خود دين‌داري هستند اما به اين شكل نيست كه دقيقا عين دين‌داري باشد.
آقاي دكتر با توجه به اينكه به ماه مبارك رمضان به سر مي‌بريم به نظر شما صدا و سيما به عنوان رسانه ملي بايد در خصوص ترويج نيايش‌هاي جمعي و تشويق مردم به شركت در اين جلسات چه برنامه‌اي را دنبال كند؟
در كل عرض كنم به نظر من محتواي نيايش‌هاي جمعي در صدا و سيما بايد به گونه‌اي باشد تا علاوه بر اينكه بر حق الله تاكيد مي‌شود (كه به وفور هم مي‌شود) به حق الناس هم تاكيد شود.
منظورتان را كمي واضح‌تر بيان كنيد؟
ببينيد وقتي ما مي‌رويم پاي منبر يك روحاني مي‌نشينيم اين روحاني بايد به مردم اين را ياد بدهد كه حق الناس چه جايگاهي دارد. موقعي كه حق الناس را به من ياد داد يعني من بايد در زندگي اجتماعي، حقوق ديگران را رعايت كنم؛ آن حقوقي كه بنابر آموزه‌هاي ديني خدا مي‌گويد من نمي‌توانم از آن بگذرم مگر آن‌كه آن فرد بگذرد.
اين محتوا اگر افزايش پيدا كند، نيايش‌هاي جمعي مي‌تواند كاربرد نيايش‌ها را در زندگي روزمره بيشتر كند. يعني رفتار من بعد از شركت در يك مراسم عزاداري يا يك جشن مذهبي دسته جمعي بايد بگونه‌اي شكل بگيرد كه فرايند را جامعه‌پذيرتر شدن افراد را افزايش دهد تا آنها به حقوق اجتماعي ديگران احترام بگذارند و حق الناس را رعايت كنند كه اگر اين قضيه حل شود به نظر من نيايش‌ها جنبه‌هاي كاربردي بيشتري پيدا مي‌كنند.
پس شما معتقديد كه صدا و سيما بايد از سخنران‌ها يا مداح‌هايي دعوت كند كه اين موضوع را در نيايش‌هاي جمعي برجسته‌تر كنند؟
اصلا اعتقاد من بر اين است كه نه فقط صدا و سيما بلكه تمام سازمان‌هاي فرهنگي و تبليغاتي فعال در زمينه مسائل فرهنگي و ديني بايد توجه خاصي به اين مساله داشته باشند چون اين مساله يكي از نيازهاي اساسي و روزمره جامعه ماست كه طي ساليان گذشته در بيان آن در كاستي‌هايي وجود داشته است.
اين مسئله كه شما به آن اشاره كرديد مسئله مهمي است چون ما بعضا شاهد هستيم كه فردي براي عزاداري يا مولودي در يك مجلس مذهبي شركت مي‌كند ولي بعضا شاهد آن است كه بدليل سليقه‌اي اداره شدن جلسه، آن نيايش دسته جمعي به جلسه محاكمه غيابي يك شخصيت سياسي يا اجتماعي كشور تبديل مي‌شود.
اين همان سياست‌زدگي است. سياسي بودن درست است ولي سياست‌زدگي دردي است كه جامعه ما با آن رودر روست. مثلا بنده در يك نيايش جمعي مي‌روم تا براي عزاي ائمه گريه كنم ولي وسط مجلس آن مداح كه معلوم نيست چقدر سواد دارد يا تا چه حد اطلاعات دارد يا آلت دست چه كسي و چه گروهي است صحبت‌هاي غير مرتبط مي‌كند كه اين صحبت كردن او يقينا در بخشي از مخاطبين خود اثر مي‌گذارد.
حالا در من با اين سن و سال پنجاه ساله نميتواند اثر بگذارد ولي يقينا در يك جوان كه با خواندن آن مداح لذت برده و اشك ريخته اثر مي‌گذارد؛ اما اين در نهايت به كاركرد آن هيئت به عنوان يك نهاد اجتماعي لطمه مي‌زند و بالتبع به مرور زمان به محتواي اساسي آن كه دين است نيز لطمه مي‌زند. اما صدا و سيما بايد سليقه مخاطبانش را كه بسياري از آنها را جوانان تشكيل مي‌دهند را در نظر بگيرد.
من هميشه يك مثالي سر كلاس‌هاي خودم مي‌زنم. در سال‌هاي گذشته سريالي در صدا و سيما با عنوان «شب دهم» نشان داده شد. موضوع آن سريال كه به كارگرداني حسن فتحي تهيه شده بود برگزاري يك تعزيه در زمان رضاخان بود كه يك فرد داش مشتي بنام حيدر خوش مرام در آن حاضر بود كه دختر مورد علاقه‌اش از او خواسته بود براي رسيدن به او ده شب در ماه محرم تعزيه برگزار كند. در اين سريال محتواي ديني در لفافه عشق دنيوي ارائه شده بود و به شدت مورد توجه جوان‌ها قرار گرفته بود. لذا من با توجه به اينكه جامعه ما جامعه جواني است اينطور نتيجه‌گيري مي‌كنم كه پيام برنامه‌ها و سريال‌هايي كه صدا و سيما بايد در اين ايام ارائه مي‌كند بايد به شكل پيام‌هاي غير مستقيم يا به تعبيري جوان پسند اما با محتواي ديني باشد؛ تا علاوه بر اينكه اين جذابيت براي بيننده فراهم شده برنامه پيام خود را نيز به صورت غير مستقيم به مخاطب بدهد كه عشق به امام حسين (ع) در نهايت براي او از عشق دنيوي كه آن فرد داشت اهميت بيشتري پيدا كرد و نهايتا طرف جانش را پاي اين تعزيه گذاشت و اين‌جا به تعبيري حسيني شد. پس بنابراين با توجه به اين مثالم معتقدم كه محتوا بايد محتواي ديني اما كالبد و به تعبيري پوسته آن بايد جوان پسند و با توجه به نيازهاي روز جامعه ما ارائه شود.
آقاي دكتر با توجه به فرمايشات شما كه گفتيد صدا و سيما و نهادهاي فرهنگي و مداح‌ها بايد رويكردهاي خاصي را در نظر بگيرند آيا مردمي هم كه در نيايش‌هاي جمعي شركت مي‌كنند بايد ايفاگر نقش خاصي در جهت افزايش كيفيت برگزاري اين مجالس باشند؟ آيا مي‌توانيم از مردم هم انتظار داشته باشيم؟
به هر حال مشاركت مردم تاثير گذار است. مي‌گويند مستمع صاحب سخن را بر سر ذوق آورد. اگر شما خودتان تشريف برده باشيد به هيئت‌هاي مذهبي مي‌بينيد مداح يا روحاني در تمامي مجالس به يك گونه صحبت نمي‌كنند؛ اين نشان مي‌دهد كه آن ذائقه و سليقه مردم كه به اشكال مختلف به آن مداح يا روحاني رسيده تاثير گذار بوده و حرف جلسه الان با مسائل بيان شده در جلسه قبل متفاوت است. پس مي‌بينيد كه نقش مردم مي‌تواند در اينكه فردي چه بايد بگويد و چه نبايد بگويد، تاثير گذار باشد و در واقع عكس‌العمل مردم مي‌تواند خيلي در عملكرد مداح يا سخنران تاثير گذار باشد.
