کد مطلب : ۳۲۹۵۹
گفت‌وگو با حسین روحانی؛ مداح اهل‌بیت(ع) و مدرس نغمات آیینی
آموزش ردیف‌ها و دستگاه‌های موسیقی سنتی به مداحان لازم است
احسان محمدی/ دعبل: «حسین روحانی» استاد و مدرس نغمات آیینی است. مداحان و ذاکران تهرانی حسین روحانی را با کلاس‌های دوشنبة ایشان در خانة مداحان می‌شناسند. روحانی در این کلاس‌های آموزشی، ردیف‌های آواز سنتی را به ستایشگران و ذاکران اهل‌بیت(ع) آموزش می‌دهد. وی موسیقی سنتی را نزد استاد «محمود کریمی» آموخته است و خود دستی در تعزیه‌خوانی و مداحی و ذاکری اهل‌بیت(ع) دارد. به عقیدة ایشان فراگیری ردیف‌ها و دستگا‌های موسیقی سنتی برای یک مداح حُسن است و این خوب نیست که مداحی فالش بخواند و مخاطبانش متوجه شوند. در ادامه، گفت‌وگوی «دعبل» با ایشان را درخصوص آموزش ردیف‌ها و دستگاه‌های موسیقی سنتی به ستایشگران و ذاکران اهل‌بیت(ع) بخوانید:
دعبل: استاد شما علاوه بر تدریس نغمات آیینی، خودتان هم مداحی می‌کنید؟
روحانی: بله. من 20 سال نزد استادان بزرگی مانند مرحوم محمود کریمی که استاد نغمات و ردیف دستگاهی بودند، آموزش دیده‌ام. اکنون علاوه بر تدریس ردیف‌ها و دستگاه‌های موسیقی سنتی به مداحان و ذاکران اهل‌بیت(ع)، خودم نیز مداحی می‌کنم. این کار را بسیار دوست دارم و از 10 سالگی در نقش دو طفلان مسلم نزد مرحوم آقای «تقی فرحزادی» در تعزیه حضور داشتم. آقای فرحزادی پدر دو شهید بودند و در فرحزاد تعزیه‌خوانی داشتند؛ ایشان همان زمان به من می‌گفتند که ردیف‌ها را یاد بگیرم. ایشان در میدان‌گاهی در محلة ما معرکة تعزیه می‌گرفتند و گاهی من در نقش دو طفلان مسلم قرار می‌گرفتم. کم‌کم به این حوزه علاقه‌مند شدم.
دعبل: مواجهة ستایشگران و ذاکران اهل‌بیت(ع) با نغمه‌ها و آواها نسبت به کسانی که صرفاً در حوزة موسیقی سنتی فعالیت می‌کنند، چه تفاوت‌ها و شباهت‌هایی دارد؟
روحانی: خوانندگی پایه و اساسی دارد که باید رعایت شود. این پایه و اساس، ردیف و دستگاه‌های سنتی و آواز ایرانی است. این موضوع دربارة تعزیه، مدیحه، مرثیه، آوازها، ترانه‌ها و لالایی‌ها صدق می‌کند. وقتی دانشجویان و هنرآموزان این مهارت‌ها را می‌آموزند، آگاهی می‌یابند که کدام را در کجا استفاده کنند؛ مثلاً نغماتی داریم که هر کدام برای خود محتوا و پیامی مخصوص دارند؛ مثل «دشتی» که یک حزن و «بیات اصفهان» که حزن دیگری دارد و این حزن‌ها با یکدیگر متفاوت‌اند.
دعبل: چه الزامی وجود دارد که مداحان و ذاکران اهل‌بیت(ع) این ردیف‌ها و نغمه‌هایی را که می‌گویید بیاموزند؟
روحانی: هر چه انسان دانش بیشتری داشته باشد، باز هم کم است. به‌علاوه، فراگیری این‌ها حُسن است. این موضوع به سلیقة مداح و این‌که در چه مجلس، چه مکان و چه موقعیتی قرار دارد نیز بازمی‌گردد؛ مثلاً ایام محرم با ایام شادی متفاوت است؛ بنابراین برای هر کدام از آنها از قواعد مربوط به خود استفاده می‌کنیم و برای این منظور پیش‌تر باید قواعد را بیاموزیم.
این‌که می‌گویم حزن موجود در آواز دشتی با آواز بیات اصفهان با هم فرق می‌کنند یک موضوع جدی است؛ مانند گریه، مثلاً ما یک گریة شادی و یک گریة حزن و اندوه داریم. هر دو گریه هستند؛ ولی با یکدیگر متفاوت‌اند. یکی از روی خوشحالی است و دیگری از روی ناراحتی و غم.
نغمات آیینی ارتباط تنگاتنگی با ردیف‌های دستگاهی دارند. مادحان و واعظان در گذشته در پایان سخنرانی‌شان گریز می‌زدند. مداحان در گذشته، ردیف‌ها را یاد می‌گرفتند و برای گریز زدن از نغمات استفاده می‌کردند. در تعزیه نیز این موضوع صدق می‌کند. برخی مخاطبان محافل و مجالس مذهبی از ردیف‌های آوازی مطلع‌اند و به گمان من صورت خوشی ندارد که مداح فالش بخواند و آنها متوجه شوند.
دعبل: اما برخی علاقه‌مندانِ فراگیری ردیف‌های آوازی در موسیقی سنتی، نگران مباحث فقهی دربارة موسیقی نیز هستند و دربارة ضرورت و لزوم یادگیری آن تردید دارند.
روحانی: جواب این سؤال بسیار مشکل است. برای این‌که به این سؤال جواب دهیم، باید شیخ‌الرئیس ابوعلی‌سینا را از زیر خاک بیرون بیاوریم؛ چون ایشان فیلسوف، اسلام‌شناس و در رشتة موسیقی توانا بودند؛ ولی از نظر من آنچه اجرا می‌کنیم، مباح است و ثواب دارد.
مسئله به نظر من چیز دیگری است، برخی مداحان از ردیف‌های موسیقی در مداحی‌شان استفاده نمی‌کنند؛ اما از موسیقی پاپ استفاده می‌کنند. پاپ، موسیقی غربی است.
دعبل: به نظر شما دلیل گرایش گروهی از مداحان و مخاطبانشان به سمت این نوع الحان و نغمات و این نوع اجرا چیست؟
روحانی: موسیقی غربی راحت است و آنها ردیف ندارند. یک دلیل هم این است که جوانان به این نوع موسیقی علاقه‌مند هستند و نمی‌توان به آنها فشار آورد و تحمیل کرد که چه چیزی را دوست داشته باشند یا نداشته باشند؛ البته در حوزة ذاکری و مداحی اهل‌بیت(ع) همة تلاش ما این است که جوانان راه صحیح را انتخاب کنند. مداحی ابعاد گسترده‌ای دارد؛ مثلاً مناجات را هیچ‌گاه نمی‌توان با موسیقی پاپ خواند. مناجات باید حزن داشته باشد و انسان را به عالم بالا متصل کند.
دعبل: این‌که می‌گویید تلاش می‌کنید تا جوانان راه صحیح را پیدا کنند، چطور این کار را انجام می‌دهید؟
روحانی: هیچ چیزی به‌سادگی به دست نمی‌آید. باید فعالیت کنیم و زحمت بکشیم. این کار مانند خمرة رنگرزی نیست. باید فعالیت‌های بسیاری صورت گیرد. قبل از انقلاب در فیلمی به نام «خانة خدا» آقای «علی بهاری» مناجاتی را با رعایت ردیف دستگاهی می‌خواندند، یا آقای «مؤذن‌زاده» در بیات ترک اذانی گفته است، ببینید چقدر زیباست! اگر ایشان از ردیف‌ها آگاهی نداشتند، نمی‌توانستد به این زیبایی اجرا کنند. می‌توانستد بخوانند؛ ولی قطعاً کارشان به این زیبایی نمی‌شد.
فراگیری صرفاً مربوط به جوانان هم نیست. به نظرم همة مداحان باید ردیف‌ها و دستگاه‌های موسیقی را یاد بگیرند. در کلاس‌هایی که تا کنون در خانة مداحان تشکیل شده است، مادحان مختلفی شرکت می‌کنند. گاهی حس می‌کنم بعضی از مادحان به خود می‌گویند که بعد از 30 الی 40 سال خواندن و مداحی کردن، شاگرد شویم! باید بگویم من نیز شاگرد هستم و گاهی از یک شاگرد مبتدی هم چیزهایی یاد گرفته‌ام.
دعبل: شیوة آموزش شما در خانة مداحان چگونه است؟
روحانی: در ابتدا دو بیت انتخاب می‌کنیم و آن را در دستگاهی می‌خوانیم، دانشجویان نیز ضبط می‌کنند و به مدت یک هفته وقت دارند تا آن را تمرین کنند. مثل ورزش کردن، راه رفتن و نرمش کردن است. باید صبح ترشی‌جات نخورید، شیر و عسل بخورید و همیشه زمزمه کنید. باید ورزش کنید. به نظر من بهتر است، ابتدای کلاس ما با آموزش دستگاه شور باشد؛ چون همة نغمات مورد نیاز مداحان و ذاکران در دستگاه شور وجود دارد؛ مثلاً دلکش ماهور همه شور است، منتها در پایان در ماهور فرود می‌آییم.
دعبل: از کلاس‌های درس خود در خانة مداحان راضی هستید؟ پیشرفت مداحان و ذاکران علاقه‌مند به یادگیری نغمات، ردیف‌ها و دستگاه‌های موسیقی سنتی رضایت‌بخش است؟
روحانی: بله، اولین شاگرد من آقای خورشیدی بود. ایشان یک مداح بسیار توانا است. وقتی درآمد شور را به ایشان آموزش دادم، به یکی از شهرستان‌ها رفت و همین شور را خواند و همه به او احسنت گفتند. بالاخره در یک مجلس 200 الی 300 نفری سه نفر اهل فن هستند. از بهترین شاگردانم می‌توانم به آقای بهتویی، آقای خورشیدی و آقای ابوالقاسمی اشاره کنم.
دعبل: استاد شما علاوه بر تدریس نغمات آیینی، خودتان هم مداحی می‌کنید؟
روحانی: بله. من 20 سال نزد استادان بزرگی مانند مرحوم محمود کریمی که استاد نغمات و ردیف دستگاهی بودند، آموزش دیده‌ام. اکنون علاوه بر تدریس ردیف‌ها و دستگاه‌های موسیقی سنتی به مداحان و ذاکران اهل‌بیت(ع)، خودم نیز مداحی می‌کنم. این کار را بسیار دوست دارم و از 10 سالگی در نقش دو طفلان مسلم نزد مرحوم آقای «تقی فرحزادی» در تعزیه حضور داشتم. آقای فرحزادی پدر دو شهید بودند و در فرحزاد تعزیه‌خوانی داشتند؛ ایشان همان زمان به من می‌گفتند که ردیف‌ها را یاد بگیرم. ایشان در میدان‌گاهی در محلة ما معرکة تعزیه می‌گرفتند و گاهی من در نقش دو طفلان مسلم قرار می‌گرفتم. کم‌کم به این حوزه علاقه‌مند شدم.
دعبل: مواجهة ستایشگران و ذاکران اهل‌بیت(ع) با نغمه‌ها و آواها نسبت به کسانی که صرفاً در حوزة موسیقی سنتی فعالیت می‌کنند، چه تفاوت‌ها و شباهت‌هایی دارد؟
روحانی: خوانندگی پایه و اساسی دارد که باید رعایت شود. این پایه و اساس، ردیف و دستگاه‌های سنتی و آواز ایرانی است. این موضوع دربارة تعزیه، مدیحه، مرثیه، آوازها، ترانه‌ها و لالایی‌ها صدق می‌کند. وقتی دانشجویان و هنرآموزان این مهارت‌ها را می‌آموزند، آگاهی می‌یابند که کدام را در کجا استفاده کنند؛ مثلاً نغماتی داریم که هر کدام برای خود محتوا و پیامی مخصوص دارند؛ مثل «دشتی» که یک حزن و «بیات اصفهان» که حزن دیگری دارد و این حزن‌ها با یکدیگر متفاوت‌اند.
دعبل: چه الزامی وجود دارد که مداحان و ذاکران اهل‌بیت(ع) این ردیف‌ها و نغمه‌هایی را که می‌گویید بیاموزند؟
روحانی: هر چه انسان دانش بیشتری داشته باشد، باز هم کم است. به‌علاوه، فراگیری این‌ها حُسن است. این موضوع به سلیقة مداح و این‌که در چه مجلس، چه مکان و چه موقعیتی قرار دارد نیز بازمی‌گردد؛ مثلاً ایام محرم با ایام شادی متفاوت است؛ بنابراین برای هر کدام از آنها از قواعد مربوط به خود استفاده می‌کنیم و برای این منظور پیش‌تر باید قواعد را بیاموزیم.
این‌که می‌گویم حزن موجود در آواز دشتی با آواز بیات اصفهان با هم فرق می‌کنند یک موضوع جدی است؛ مانند گریه، مثلاً ما یک گریة شادی و یک گریة حزن و اندوه داریم. هر دو گریه هستند؛ ولی با یکدیگر متفاوت‌اند. یکی از روی خوشحالی است و دیگری از روی ناراحتی و غم.
نغمات آیینی ارتباط تنگاتنگی با ردیف‌های دستگاهی دارند. مادحان و واعظان در گذشته در پایان سخنرانی‌شان گریز می‌زدند. مداحان در گذشته، ردیف‌ها را یاد می‌گرفتند و برای گریز زدن از نغمات استفاده می‌کردند. در تعزیه نیز این موضوع صدق می‌کند. برخی مخاطبان محافل و مجالس مذهبی از ردیف‌های آوازی مطلع‌اند و به گمان من صورت خوشی ندارد که مداح فالش بخواند و آنها متوجه شوند.
دعبل: اما برخی علاقه‌مندانِ فراگیری ردیف‌های آوازی در موسیقی سنتی، نگران مباحث فقهی دربارة موسیقی نیز هستند و دربارة ضرورت و لزوم یادگیری آن تردید دارند.
روحانی: جواب این سؤال بسیار مشکل است. برای این‌که به این سؤال جواب دهیم، باید شیخ‌الرئیس ابوعلی‌سینا را از زیر خاک بیرون بیاوریم؛ چون ایشان فیلسوف، اسلام‌شناس و در رشتة موسیقی توانا بودند؛ ولی از نظر من آنچه اجرا می‌کنیم، مباح است و ثواب دارد.
مسئله به نظر من چیز دیگری است، برخی مداحان از ردیف‌های موسیقی در مداحی‌شان استفاده نمی‌کنند؛ اما از موسیقی پاپ استفاده می‌کنند. پاپ، موسیقی غربی است.
دعبل: به نظر شما دلیل گرایش گروهی از مداحان و مخاطبانشان به سمت این نوع الحان و نغمات و این نوع اجرا چیست؟
روحانی: موسیقی غربی راحت است و آنها ردیف ندارند. یک دلیل هم این است که جوانان به این نوع موسیقی علاقه‌مند هستند و نمی‌توان به آنها فشار آورد و تحمیل کرد که چه چیزی را دوست داشته باشند یا نداشته باشند؛ البته در حوزة ذاکری و مداحی اهل‌بیت(ع) همة تلاش ما این است که جوانان راه صحیح را انتخاب کنند. مداحی ابعاد گسترده‌ای دارد؛ مثلاً مناجات را هیچ‌گاه نمی‌توان با موسیقی پاپ خواند. مناجات باید حزن داشته باشد و انسان را به عالم بالا متصل کند.
دعبل: این‌که می‌گویید تلاش می‌کنید تا جوانان راه صحیح را پیدا کنند، چطور این کار را انجام می‌دهید؟
روحانی: هیچ چیزی به‌سادگی به دست نمی‌آید. باید فعالیت کنیم و زحمت بکشیم. این کار مانند خمرة رنگرزی نیست. باید فعالیت‌های بسیاری صورت گیرد. قبل از انقلاب در فیلمی به نام «خانة خدا» آقای «علی بهاری» مناجاتی را با رعایت ردیف دستگاهی می‌خواندند، یا آقای «مؤذن‌زاده» در بیات ترک اذانی گفته است، ببینید چقدر زیباست! اگر ایشان از ردیف‌ها آگاهی نداشتند، نمی‌توانستد به این زیبایی اجرا کنند. می‌توانستد بخوانند؛ ولی قطعاً کارشان به این زیبایی نمی‌شد.
فراگیری صرفاً مربوط به جوانان هم نیست. به نظرم همة مداحان باید ردیف‌ها و دستگاه‌های موسیقی را یاد بگیرند. در کلاس‌هایی که تا کنون در خانة مداحان تشکیل شده است، مادحان مختلفی شرکت می‌کنند. گاهی حس می‌کنم بعضی از مادحان به خود می‌گویند که بعد از 30 الی 40 سال خواندن و مداحی کردن، شاگرد شویم! باید بگویم من نیز شاگرد هستم و گاهی از یک شاگرد مبتدی هم چیزهایی یاد گرفته‌ام.
دعبل: شیوة آموزش شما در خانة مداحان چگونه است؟
روحانی: در ابتدا دو بیت انتخاب می‌کنیم و آن را در دستگاهی می‌خوانیم، دانشجویان نیز ضبط می‌کنند و به مدت یک هفته وقت دارند تا آن را تمرین کنند. مثل ورزش کردن، راه رفتن و نرمش کردن است. باید صبح ترشی‌جات نخورید، شیر و عسل بخورید و همیشه زمزمه کنید. باید ورزش کنید. به نظر من بهتر است، ابتدای کلاس ما با آموزش دستگاه شور باشد؛ چون همة نغمات مورد نیاز مداحان و ذاکران در دستگاه شور وجود دارد؛ مثلاً دلکش ماهور همه شور است، منتها در پایان در ماهور فرود می‌آییم.
دعبل: از کلاس‌های درس خود در خانة مداحان راضی هستید؟ پیشرفت مداحان و ذاکران علاقه‌مند به یادگیری نغمات، ردیف‌ها و دستگاه‌های موسیقی سنتی رضایت‌بخش است؟
روحانی: بله، اولین شاگرد من آقای خورشیدی بود. ایشان یک مداح بسیار توانا است. وقتی درآمد شور را به ایشان آموزش دادم، به یکی از شهرستان‌ها رفت و همین شور را خواند و همه به او احسنت گفتند. بالاخره در یک مجلس 200 الی 300 نفری سه نفر اهل فن هستند. از بهترین شاگردانم می‌توانم به آقای بهتویی، آقای خورشیدی و آقای ابوالقاسمی اشاره کنم.
