ترویج مداحی‏‌های ناصحیح زمینه ظاهرگرایی را فراهم کرده است

فهیمه ابراهیمی:‌طبیعی است که هر سنت و آیینی با گذشت زمان  دچار تغییر و تحولاتی می شود اما نه به میزانی که در اصل آیین تغییراتی ایجاد شود. حجت الاسلام والمسلمین حسن پویا معاون پژوهشی موسسه نشر و تنظیم آثار امام خمینی(ره) در خصوص بی توجهی به اصل عزاداری می گوید: متاسفانه یک بخشی از این ظاهرگرایی‏‌ها به جایی بازمی‌گردد که عزاداری را دستاویز خودشان قرار دادند، یک بخشی هم به مداحی‏‌های غیرصحیح بازمی گردد.

* ارزیابی شما از تغییر و تحول الگوهای عزاداری در ماه محرم و عاشورا طی دهه های  اخیر چیست؟ عمدتاً چنین تلقی شده که شاهد گسترش ظاهرگرایی و افول محتوا، به موازات افزایش کمّی اعمال و مناسک بوده‌ایم.
اگر یک نگاه جامع و کامل داشته باشیم و به پیشینه‏ عزاداری‏ها در سیره‏ ائمه (ع) نگاه کنیم می‏‌بینیم که عزاداری کاری است که هم جنبه‏ ثواب داشته و هم جنبه‏ این را داشته که بخواهند حقایقی از دین را به صورت عزاداری بیان کنند. لذا به هر صورتی که امکان داشته این کار را انجام می‏دادند، مثلاً شاعری خدمت امام می‏رسید امام می‏‌پرسیدند می‏دانید امروز چه روزی و این سخن را بهانه‏‌ای می‏کردند برای اینکه بگویند ایام عزاداری است و از آن شاعر استفاده می‏کردند و روضه‏‌ای به صورت سنتی خوانده می‏شد. بعد از ائمه، در سیره‏ علماء هم به همین صورت بوده است که عزاداری را به عنوان یک سنت برای زنده کردن دین خدا، توجه به از خودگذشتگی و ایثار امام حسین (ع) یا ائمه‏ دیگر انجام می‏دادند. اما قالبا این عزاداری ها در دهه محرم و برای امام حسین(ع) انجام می گرفت. اما علی القاعده اگر به همان صورت ادامه پیدا می‏کرد شاید به جهات مختلفی بهتر بود. در سیره‏ علمای معاصر خودمان هم از جمله امام خمینی(ره) و علمای دیگر می‏‌بینیم که روضه و عزاداری را به صورت سنتی برگزار می‏‌کردند یا در مجالس عزاداری سنتی شرکت می‏کردند. این خود نشان دهنده‏ سیره درست است که عزاداری باید در همان شکل سنتی برگزار شود.

* چه عواملی باعث شده است که سیره عزاداری اهل بیت(ع) در طول سال‌های گذشته تغییر داشته باشد؟
باید گفت که دلایل مختلفی باعث شده است که این سیره عوض شود و به صورت‏های مختلفی در این سیره و سنت صحیح اسلامی تغییراتی صورت بگیرد از جمله کارهایی که بعضاً برخی از عالمان و علمای بزرگ آنها را نهی کردند. مثلاً در ایام عزاداری امام حسین(ع) دستجات عزاداری خدمت آیت الله العظمی بروجردی می‏رسند و از ایشان درباره قمه زدن سوال می‏کنند که ایشان می‏فرمایند «این کار را نکنید و همان روضه و عزاداری را به صورت سنتی برگزار کنید». چنان که نقل شده است شخصی از آن جمع می‏گوید: جناب آیت الله بروجردی ما در کل سال مقلد شما هستیم اما این روز را نمی‏خواهیم مقلد باشیم.این مساله نشان دهنده‏ این است که بی توجهی به اصل عزاداری باعث می‏شود که انسان از حقایقی چشم پوشی کند، اما این راه صحیح و درستی نیست و باید به دنبال علل آن رفت که چرا باید به اینجا کشیده شود و  عزاداری‏ها از آن شکل سنتی که مورد تایید ائمه (ع) و علمای گذشته بوده و خود آنها هم به این طریق برگزار می‏کردند به این وضع فعلی در آید. متاسفانه دلیل یک بخشی از این ظاهرگرایی‏‌ها به کسانی بازمی گردد که عزاداری را دستاویز خودشان قرار دادند، یک بخشی هم به مداحی‌‏های غیرصحیح بازمی گردد. به جای اینکه به حقیقت عزاداری توجه کنند و اینکه فلسفه‏ عزاداری چیست و چرا ما عزاداری می‏کنیم، به ظواهر امر پرداختند و حتی بعضاً به کارهایی پرداختند که ممکن است مورد تایید شرع هم نباشد. از شور و حال و احساسات مردم سوءاستفاده شده است که به جای اینکه آنها را از طریق عزاداری با حقیقت دین آشنا کنند و طبق گذشته حقایق آن واقعه‏‌ای که منجر به عزاداری شده و مصیبت وارده را بیان کنند، به ظواهر پرداختند. پس یک دلیل حکومت‏ها بودند که از این طریق سوءاستفاده کردند و دیگری ترویج مداحی‏‌های ناصحیح،  منبرهای غیرمستند و امثال اینها است که به این مسأله دامن زده است.

* اگر از دید تحقیقی و پژوهشگرانه به سیر آیین های عزاداری نگاه کنیم، آیا تصور می کنید که  عزاداری های ما از آن خط اصیل فاصله گرفته است؟
نمی توان گفت تمام عزاداری‏ها از مسیر اصلی خارج شده است. جاهای زیادی هستند مانند تهران، قم، مشهد و اصفهان که حوزه­های علمیه در آنجا قرار دارد و حتی منزل مراجع بزرگ و افراد مذهبی عزاداری به صورت سنتی برگزار می شود. طبق گذشته منبری می‏‌آید و واقعه‏‌ی عاشورا را تشریح می‏کند، فلسفه‏ آن را بیان می‏کند و بعد هم به همان طریق سنتی روضه خوانده می‏شود. اما اینها در گوشه و کنار انجام می‏شود. اگر رسانه‏ ملی، رادیو و تلویزیون به جای تبلیغات مداحی‏‌های مختلف، از مراسم سنتی خانه‏ مراجع، علما، مردم عادی فیلم تهیه کنند خواهیم دید بخش زیادی از عزاداری‏ها از طریق سنتی و صحیح انجام می‏شود. منبری مقید است که خدایی نکرده غیر مستند صحبت نکند و مداحی که دعوت می‏شود روضه‏ درست بخواند، گاهی هم همان منبری روضه‏ صحیح می‏خواند اما متاسفانه نمود آنها کم است و همین امر سبب می شود که عده ای بگویند همه عزاداری ها از سیره اصلی و سنتی خود خارج شده است زیرا آنچه جلوه کرده ، آنچه که هیاهو بلند کرده و تبلیغ می شود و سی دی هایش پخش می‏شود، بخشی است که بیشتر به ظواهر توجه می‏کنند در حالی که وقتی همین افراد از عزاداری بیرون می‏آیند باز همان آدم هایی هستند که بودند و بخشی از آنها جز در همان حال عزاداری هیچ تغییری در رویه‏، کار و اخلاقشان پیدا نمی شود.

* ارزیابی شما از وضعیت فعلی فعالیت های فرهنگ دینی به ویژه عناصری چون هیئت، منبر، مداح و آیین ها چیست؟
اینها به صورت فردی انجام پذیر نیست، چنان که خود این کار هم به صورت فردی انجام نمی گیرد، بلکه روشی که تبلیغ و ترویج می‏شود و متاسفانه از سوی برخی از مجامع، مراکز و امثال آنها تایید می شود باعث شده به این نتیجه برسند که اگر اینها بخواهند در این رویه تغییر دهند باید به  حرف علما و اندیشمندان بزرگ که در این زمینه کار کردند توجه کنند. من یک نمونه برای شما مثال بزنم، در دوران قاچار و در اوایل حکومت رضاخان می‏‌بینیم که وقتی به قدرت می رسد شروع به ترویج عزاداری می کند. این استفاده‏‌ی ابزاری از عزاداری است، اما وقتی مسلط می‏شوند به حرم امام رضا(ع) هم حمله می‏کنند و کسانی را که به حکومت آنها اعتراض می‏کنند می‏‌کشند، در حالی که فلسفه‏‌ی عزاداری غیر از این بوده است.پس این استفاده‏ ابزاری از این مسأیل است و لازمه‏‌‌اش این است که نهضتی انجام شود که در مقابل آنها ایستادگی کند و فرهنگ استفاده‏ ابزاری، از بین برود. والا به صورت فردی فکر نمی‏کنم راهی به جایی برده شود.

* به باور شما سیاست‌گذاری‌های فرهنگی نهادهای دولتی و حکومتی تا چه اندازه در خط سیر و تغییر و تحول اشکال عزاداری در ایران موثر بوده است؟
صد در صد رسانه‌‏های عمومی و دیگر افراد در انجام این کار مقصر هستند و توان این را هم دارند که بخواهند در این رویه تغییراتی ایجاد کنند و این کار باید از طریق آنها انجام شود. صحبت من این است که رسالتی که آنها بر عهده دارند این هست که این روش را تغییر دهند. گاهی انسان صحبت ها و اشعاری را از رسانه عمومی می­شوند که واقعاً مغایر با حقیقت عزاداری و حرکتی است که امام حسین(ع) انجام داده است. اما در همین ایام مداحان و شاعران بسیار سنتی خوبی حضور دارند که شعرهای بسیار بلندی می‏گویند و حقایق فلسفه‏‌ی آن قیام را مطرح می‏کنند. قطعاً بدانید که حکومت، رسانه‏‌های عمومی و همه‏‌ی اینها باید دست به دست هم دهند و می‏توانند این تغییر را ایجاد کنند.

* به نظر شما میان این سیاست‌گذاری‌ها و واقعیت های جاری در عزاداری‌ها،هم راستایی و پیوند

دیده می‌شود یا فاصله و شکافی است که تلاش می‌شود از طریق اِعمال سیاست‌های بالا به پایین پوشش داده شود؟
پیوند وجود دارد اما اگر بخواهم حقیقت را عرض کنم باید بگویم سیاست درستی به کار گرفته نشده.

* یعنی راه را اشتباه رفتند ؟
بله. همانطور که عرض کردم، ترویج مداحی‏‌های ناصحیح زمینه را فراهم کرده است که مردم به تعبیر شما ظاهرگرا شوند و به همان هم اکتفا کنند. لذا می‏‌بینید در یک مجمعی که عزاداری برگزار می‏شود اگر یک منبری یا سخنرانی برای سخنرانی کردن می‏‌آید تعداد محدودی می‏‌نشینند و این افراد همان­‌هایی هستند که واقعاً علاقمند هستند که حقایق دین و عزاداری را بفهمند. اما وقتی شور و مداحی برگزار می‏شود جمعیت زیادی می‏آیند که شور و حالی را برگزار می‏کنند و بعد هم می‏روند و دیگر به اینکه فلسفه‏ این کار چه بوده کاری ندارند.  لذا می‏‌بینید در برخی از هیئت‏ها مثلاً سر این که کدام هیئت زودتر به حرم برود دعوا می‏شود، متاسفانه گاهی  چاقو کشی هم می‏شود!  حتی سر اینکه علم کدام هیئت بزرگتر است و تعداد کدامشان بیشتر است. واقعیت همه این اتفاقات این است که با فلسفه‏ عزاداری و دین سازش ندارد و افرادی که این کارها را انجام می‏دهند معمولاً افراد کم سواد و سطح پایین از معارف دین هستند و  و بالاخره بعضا مورد تایید و تشویق قرار می‏گیرند.

* در خصوص مواجهه‌ جریان نواندیش حوزوی و همچنین روشنفکری دینی با مساله‌ عزاداری‌ها و برخی خرافات ترویج‌ شده در جریان این مراسم‌ها پرسش این است که این مواجهه تا چه میزان در اصلاح این امور موثر بوده؟ آیا کوشش‌های نواندیشان و روشنفکران به شکل‌گیری گونه‌های جدیدی از مناسک مذهبی شیعیان انجامیده یا صرفاً در مدار سلبی و نفی باقی مانده است؟ به طور کلی علل موفقیت یا عدم موفقیت جریان‌های نواندیشی حوزوی و روشنفکری دینی در تغییر وضعیت عزاداری در ایران را چه می دانید؟
روشن فکران دینی و مذهبی  سنتی تلاش­های زیادی برای آگاهی دادن به مردم می‏کنند اما به هر حال صحبت آنها برای جمع‏های محدودتری است. آن که نمود دارد همین هیئت‏های مذهبی و دستجات مذهبی است که ترویج می‏شود. در حالی که صحبت‏های بسیار خوبی در بسیاری از مجامع مختلف اهل فرهنگ  و ادب انجام می‏شود اما اصلاً رسانه‏‌های عمومی به آنها دامن نمی‏زنند و به دلایل مختلف آنها را پخش نمی‏کنند.عموماً حقیقت این است که یا نمی‏خواهند که آن صحبت­­ها ترویج شود و یا اینکه منافعی دارند که در همین نوع عزاداری‏ها و هیاهوها است که نتیجه آن ممکن است به استفاده ابزاری از عزاداری ختم شود. به هر حال روشنفکران، اهل علم، اهل عمل، اهل شناخت و معرفت افراد محدودی هستند. لذا باعث می­شود برخی افراد عزاداری را در این ببینند که فقط روزه­ای گوش دهند و دست به علم بکشند. در همین شهر قم شاهد هستیم که هیئت هایی می‏آیند که 20 علم کش دارند اما 4 نفر عزاداری می‏کنند. خب کدام منطقی این را می‏پذیرد!.

* پس چه توصیه‏ای می توان به مردم و مداحان داشت تا از ظاهرگرایی در عزاداری ها فاصله بگیریم و آنچنان که در سیره اهل بیت(ع) بود عزاداری کنیم؟
همانطور که به تدریج این روش و منش تبلیغ شده است، فرهنگ سازی هم اساساً یک دفعه زیرو رو نمی­شود. فرهنگ سازی نیاز به زمینه‏‌های مختلفی دارد، همچنان که به مرور زمان به اینجا کشیده شده است. همیشه در طول تاریخ به این صورت بوده است که فرهنگ‏های بشری دوره‏‌های مختلفی را طی کرده و تبدیل به یک فرهنگ شده است.  روشنفکران، عالمان، دلسوزان، علاقه مندان به ائمه (ع)  و همچنین رسانه های عمومی و حکومت باید دست به دست هم دهند تا آن فرهنگ واقعی که فلسفه‏ی عزاداری هست بوجود بیاید و به مرور زمان تایید و تشویق شود. یعنی مجامع و مجالسی که عزاداری‏های سنتی را برگزار می­کنند ترویج شوند تا به نتیجه برسند.