دعای مأثور و ملحون از نگاه معصومان

ماه مبارک رمضان ماه رحمت الهی است، هر چند که برخی این ماه را ماه روزه می‌خوانند، حال آنکه روزه صرفاً یکی از اعمال این ماه است و افرادی که توفیق این عبادت را نداشته باشند، می‌توانند با به جای آوردن سایر اعمال این ماه همانند نماز، قرائت قرآن و دعا، بکوشند تا از برکات ماه رحمت بهره‌مند شوند.

یکی از اعمال مورد تأکید در ماه مبارک رمضان، دعا است. در ادامه نکاتی چند دربارة بایسته‌های خواندن دعا از منظر معصومان علیهم‌السلام ذکر می‌شود که مراعات آنها می‌تواند بر غنای مجالس مناجات و دعا در ماه مبارک رمضان بیفزاید.

دعای مأثور و غیر مأثور
دعا را می‌توان به دوگونة ماثور و غیر مأثور تقسیم کرد. دعای مأثور به دعایی گفته می‌شود که از معصوم علیه‌السلام رسیده باشد و دعای غیر مأثور نیز دعایی است که افراد با زبان خودشان از خدا درخواستی می‌کنند و دعایشان مستند به روايات نيست.
هر چند که با زبان خود با خدا سخن گفتن و دعا کردن جایز است، اما اولویت استفاده از دعاهای مأثوری است که از معصومان علیهم‌السلام نقل شده است و شایسته است که مداحان نیز بر این امر اهتمام ورزند.

استفاده از دعاهای مأثور، این حسن را دارد که غیر از راز و نیاز با خدا و طلب حاجات، نوعی یادگیری معارف دینی نیز هست. بسیاری از آموزه‌های آسمانی در لابه‌لای سطور دعاها وجود دارد و فردی که از آن دعاها بهره می‌برد، همزمان با طلب حاجت از درگاه الهی، سطح معرفت و شناخت خود را نیز از پروردگار ارتقا می‌دهد.

خداشناسی برگرفته از دعاها می‌تواند بالاتر از خداشناسی برگرفته از احادیث باشد، چرا که مخاطب احادیث معمولاً مردم عامه بوده‌اند، اما دعاها خلوت معصومان علیهم‌السلام با خدا بوده است.

علامه حسن‌زاده آملی در این باره می‌فرمایند: «ادعيه، هر يك مقامى از مقامات انشايى و علمى ائمه دين است. لطایف شوقى و عرفانى و مقامات ذوقى و شهودى كه در ادعيه نهفته‏اند، در روايات وجود ندارند و ديده نمى‏شوند، زيرا در روايات مخاطب مردم‌اند و با آنان محاورت داشتند و به فراخور عقل و فهم و ادراك و معرفت آنان با آنان تكلم مى‏كردند و سخن مى‏گفتند نه به كنه عقل خودشان. در كافى وارد شده است كه امام صادق عليه‏السلام فرمود: «رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم هيچ‏گاه مطابق عقل خود با بندگان سخن نگفت. اما در ادعيه و مناجات‏ها به كنه عقل خودشان مناجات و دعا داشتند؛ دعاى عرفه در توحيد و زيارت جامعة‏ كبير در ولايت، اصل و ركن معارفند». (نور علي نور، ص ۳۱)

آشنایی با مضامین عالی دعاهای مأثور و به تبع آن ارتقای سطح معرفت و خداشناسی، زمینه‌ساز خودسازی بیشتر انسان خواهد بود.
آیت الله جوادی آملی دربارة تأثیر آشنایی با مضمون دعاهای مأثور در خودسازی می‌فرمایند: «اين‏كه ما را به خواندن دعاي جوشن كبير و اِحصاي اَسماي الهي ترغيب و تشويق كرده‏اند، مقصود تلفظ محض و شمارش صِرف، نيست؛ بلكه غرض اين است كه آدمي با شمارش اين اسما و صفات و آشنايي با مضمون و معناي آنها، خود را بسازد و به آنها متخلق گردد. در واقع دعاي جوشن كبير و مانند آن، دعوت‏نامة حق‏تعالي است.» (ادب فنای مقربان، ج ۱، ص ۵۷).

بنابراین استفاده از دعاهای مأثور به جای دعاهایی که زبان حال است، باعث می‌شود که فرد دعاکننده، با یک دعا هم حاجات خویش را خواسته باشد و هم شناخت خود را از خدا افزایش دهد که این خداشناسی، زمینه را برای خودسازی بیشتر وی فراهم خواهد کرد.

دعاهای غیر مأثور بزرگان دین
از ادعیه‌ای که بزرگان دین آنها را ابداع کرده باشند، نیز می‌توان بهره برد، چرا که آن دعاها مورد تأیید امامان معصوم علیهم‌السلام است. امام صادق علیه‌السلام می فرمایند: «أمّا دعاء الشّيعة المستضعفين ففى كلّ علّة من العلل دعاء موقّت، و أمّا دعاء المستبصرين فليس في شي‏ء من ذلك دعاء موقّت لأنّ المستبصرين البالغين دعاؤهم لا يحجب»؛ «دعای شیعیان عادی در هر حادثه‌ای دعای موقت است (که سزاوار نیست در زمان و مکان دیگری استفاده شود) اما دعای شیعیان کمال‌یافته، دعای موقت نیست، چرا که دعای آنان همیشه به اجابت می‌رسد.» (بحارالانوار، ج۹۰، ص ۳۶۵).

به عنوان نمونه، سید بن طاووس (صاحب لهوف) ـ که از منظر علامه طباطبایی، همراه با سید بحرالعلوم و ابن فهد حلی (صاحب کتاب دعای عده الداعی) از کٌمّلین (انسان‌های کامل) به شمار می‌روند ـ در کتاب اقبال، در بخش دعای هلال شوّال، دعایی را ذکر می‌کنند که از إنشائات و ابداعات آن بزرگوار به شمار می‌رود.

دعای ملحون و غیر ملحون
ملحون به دعایی گفته می‌شود که فرد آن را غلط بخواند و غیر ملحون نیز به دعایی گفته می‌شود که صحیح خوانده شود. یکی از نکات مهمی که مداحان باید در هنگام دعا خواندن مد نظر داشته باشند، صحیح خواندن دعا است، چرا که در روایات بر صحیح خواندن قرآن و ادعیه تأکید شده است.

امام جواد علیه‌السلام فرمودند: «ما استوى رجلان في حسب و دين قطّ إلاّ كان أفضلهما عند اللّه عزّ و جلّ آدبهما ... بقراءة القرآن كما أنزل، و دعائه اللّه عزّ و جلّ من حيث لا يلحن، و ذلك أنّ الدّعاء الملحون لا يصعد إلى اللّه عزّ و جلّ.»؛ «دو مردی که در شرافت و دیانت برابرند، آن یک نزد خدا برتر است كه اديب‏تر باشد ... زيرا قرآن را همان‌طور که نازل شده است قرائت مى‏كند، و در دعا کردن، دعا را درست مى‏خواند، چرا که دعاى نادرست به سوى خداى عزّ و جلّ بالا نمى‏رود». (عدة الداعی، ص ۲۳).

البته بالانرفتن دعا به معنای عدم قبول و عدم استجابت دعا نیست، چرا که شرط اصلی دعا حضور قلب است و اگر دعایی از چنین شرطی برخوردار باشد، ملائکه آن دعا را به دعای صحیح تبدیل می‌کنند و آنگاه آن دعای صحیح را بالا می‌برند.

بنابراین چنین نیست که اگر دعایی نادرست خوانده شود، مستجاب نخواهد شد، بلکه منظور آن است که دعایی که صحیح خوانده شود، فضیلتی دارد که دعای غیرصحیح فاقد آن است. علامه حسن زاده آملی در این باره می‌فرمایند: «دعاى به اعراب صحيح را كمال و رتبتى است كه در ملحون آن نيست نه اينكه اعراب و معرفت نحو، يكى از شروط و آداب دعا باشد. عبارت دعا مقبول بودن (كه مراد از تعبير به صعود آنست) غير از استجابت دعا و حال و دل شكسته داشتن است. صحت لفظ را شأنى است و رتبت معنى را شأنى ديگر و چون جمع شوند نور على نور است. لذا منطق وحى و سفراى حق و هاديان خلق قاطبة مرد و زن اعم از عوام و خواص را به دعا و ذكر و رابطه با پروردگار دعوت فرمودند و بدانان وعده و نويد داده‏اند كه لحن نادرستشان به صورت دست در مى‏آيد و مقبول مى‏شود كه انّما الاعمال بالنّيّات، و نيّة المرء خير من عمله، و در هر دو حديث رسول اللّه صلى اللّه عليه و آله و سلّم است و در عين حال آنان را به فرا گرفتن علوم ادب خوانده‏اند.» (نور علی نور، ص ۶۵).