کد مطلب : ۳۲۶۴۸
معرفی چهرة واقعی اسلام و مکتب تشیع در مداحی
شیوه های تبلیغی روزآمد در مداحی
غلامحسن رفیعا
اینجانب عمیقاً معتقدم امروزه روز رویکرد به عرصة ستایشگری و مداحی اهلبیت ـ علیهمالسلام ـ و نیز عرصه های هنر بیانی و فن پرورش معانی است که به این آیین جذابیت و تأثیربخشی شایان توجهی را داده است.
آنچه در زمان ما دارای ارزش است؛ ژرفابخشی به هنر ستایشگری و برنامهریزی به منظور بالابردن سطح آگاهی، بینش، دانش، معلومات و نیز آموزش تخصصیِ ستایشگران و مداحان خاندان رسالت است.
باید در این زمان که دهة چهارم انقلاب اسلامی را سپری میکنیم، به فکر تغییر آموزش مداحی از شیوة سنتی و کهن به شیوة نوین و پیشرفته، در تمامی سطوح باشیم. و البته و صد البته در این راستا نقاط برجستة شیوة سنتی و کهن را فراروی خود قرار دهیم.
باید بگویم آموزههایی که امروز در این عرصه ارائه میشود ـ در نهایت تأسف ـ هرگز به تحلیل عمیق، تعلیل دقیق و موشکافی همهجانبه و بهویژه آنچه که در ژرفای نهفته در این هنر مقدس جریان داشته است، نپرداختهاند.
در نتیجه و با هزاران دریغ وقتی دورههای تعلیمی و برنامههای آموزشیای که دربارة مداحی و ستایشگری اهلبیت ـ علیهمالسلام ـ برگزار میشود به جوانانی که تشنة شناخت مقام مقدس اهلبیت نورانی پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ هستند معرفی میکنید تا در مسیر آموزش مداحی؛ توشهای نیز برگیرند و در این وادی از عظمت رفتار و اوج متعالیة گفتار و کردار خاندان نبوت تأثیری شایسته بپذیرند، میبینید چندان تحرک، موج و حساسیتی در هنرجویان برنمیانگیزد و علاقهمندان به این هنر آیینی، بیکمترین حس ایجاد عُلقه، اعتماد و رابطة ویژة محبت، شناخت و معرفت، احتمالاً اهلبیت را نیز همانگونه میشناسند و شناخت پیدا میکنند که فیالمثل برخی از چهرههای در گذشتة تاریخ را ...
اینهمه به خاطر ضعف در تدریس، عدم توانایی برخی از مدرسان و ناآگاه بودن آنان به فن مداحی و ستایشگری و نیز به فن بیان و هنر پرداخت و توصیف عمیق رویدادها و شرح زندة جزئیات روابط و ستایشگری و نیز به فن بیان و هنر پرداخت و توصیف عمیق رویدادها و شرح زندة جزئیات روابط و در نتیجه تعمق و تدقیق در معرفت و شناخت زندگانی آن ذوات مقدسه است.
باید نقاش زبردست عواطف نهانی و ریزهکاریهای لطایف روح و روان و نیز صحنهها بود تا بتوان تصویری عمیق از چهرههایی گرامی و تابناک و مورد حرمت و محبت و عشق را نشان داد و به منصة ظهور نشاند. شما ممکن است پدرتان را دوست بدارید، به او مؤمن باشید و تاریخ زندگیاش را نیز کمابیش بهخوبی بدانید و بشناسید، اما برای تصویر کردن چهرة پدر خود؛ اول و قبل از هر کار باید نقاشی آزموده و هنرآوری چیرهدست باشید تا تابلویی واقعانگارانه از چهرة او ترسیم کنید. هرقدر او را دوست بدارید و زندگیش را بشناسید، اگر نقاشی و نگارگری ندانید چهرهای مخدوش، نادرست و در نتیجه ناقص و معیوب از او تصویر خواهید نمود.
اولین گام در مداحی و ستایشگری خاندان رسالت بدست آوردن همین فن مداحیِ هنرمندانه و وقوف به ریزهکاریها، ضوابط خواندن و آگاهی به نقاشیِ نهانِ عواطف، تصویرگر صحنهها و جانمایة چهرههاست. و حصول این معنا جز در کسی که فن مداحی و هنر پرورش معانی و حس و فهم و ذوق و شعر و خرد را نیاموخته است امکان ندارد. باری یک فقیه، محدث، مورخ، مفسر، فیلسوف، متکلم و شاعر که در حوزههای ویژه و تخصصیِ آگاهی خود قدرتی مسلّم و بلامنازع دارند؛ هرگز نمیتوانند به استعانت آموزههای خود، در کار مداحی حرفهای را بیاموزند و عمیقاً هنرآگاه باشند و سپس تمامی آن آموزهها را به نیکوترین وجه در استخدام هدف خویش به کار گیرند ... منظور این است که مداحیِ حرفهای و فنی، درست، عمیق و تأثیرگذار را حداقل چونان یک نقاش، که دهها سال است از عمرش را در کار رنگ و طراحی و شناخت عمق و فضا، یعنی علم مناظر و مرایا، ترکیببندی و غیره میگذراند؛ بیاموزد.
برای اینهمه تأکید حقیر بر مداحیِ کاملاً تخصصی و حرفهای، به خاطر آن است که عمیقاً بر این باورم که باید زاویة دید و نگاهمان را نسبت بدینگونه مسائل بنیادی و اعتقادی (بهویژه زندگانی پیشوایان دین و الگوهای رفتاری آنان) تغییر دهیم و با بیانی سرشار از عاطفه، محبت، آگاهی، استواری، شور، ذوق، و ایمان، فن بیان و حسن اجرا در کسوت و قالبی شیوا، غنایی، جذّاب، صحیح، روایتگونه و در نتیجه جالب توجه، آنچنان که نیاز نسل نوین ما است و بدان اعتقاد و آگاهی داریم، برنامة خود را ارائه دهیم و از این طریق تبلیغ شایستهای را به انجام رسانیم.
باید توجه داشت که امروزه نگاه جهانی به همه چیز تغییر کرده است و بهویژه انقلابی در امر ستایشگری و مداحی خاندان نبوت، پدید آمده است.
باید بیاموزیم که چگونه میتوان برتر، والاتر، عمیقتر، و اثربخشتر با مخاطبان خویش ارتباط برقرار کرد و جهان حس و عواطف و تعقّل بشریت را تحت القائات صادقانه و هنرمندانة ایمانی خویش قرار داد.
همین جا تصریح کنم و تأکید نمایم همة جانمایة سخن حقیر این است که یک مداح در صورتی موفق است و اثری ماندگار و بلامنازع بر مخاطبان، عرضه و ارمغان خواهد کرد که خواندنش حاوی مجموعة هنرهای فن مداحی (آشنایی با هنر نغمات آیینی، شعر قوی و خوشمضمون، هنر اجراء و القاء به مخاطب و ...) باشد.
به هر روی سخن حقیر این است که یک مداح باید برنامههایی که اجرا میکند، سرشار از طنین عواطف، نغمههای شورانگیز و فرحبخش و نواساز باشد؛ چنانکه گاه مخاطب نغمات، شورانگیزی و سوز و گدازهای باطنی و معنوی را در لابهلای اجرای او درک کند و دریابد و نیز بیانش سرشار از معارف بلند الهی باشد. چنانچه در تصویر چهرهها، صحنه ها و پدیدهها همانسان که نگارگری زبردست در استخدام رنگها و طرحها و سایهروشنها، دنیایی لطیف از بدایع را مینماید، بر همان سان نیز او باید شخصیتها، چهرهها، صحنهها و حادثات را بهگونهای زنده و مؤثر با رنگهایی درخشان، روشن و با بیانی توانا به تصویر آورد؛ تا هیچگاه از خاطر مخاطب فراموش نشود و نیز همانگونه که در هنر نمایش (تأتر) میبینیم که چگونه افراد در صحنههای مختلف زندگی، پدید میآیند و بهطور زنده و فعال نقشهایشان را نمایش میدهند، به همان سان نیز در صحنة اجرا، شخصیتهای او، نقشها، ریشهها و نهادهایشان را به گونهای طبیعی و منطقی از بالقوگی به فعلیت آورند.
به راستی محال است شما بتوانید مداحی موفق باشید مگر آنکه اجرایتان سرشار از لطایف غنایی کلام مخّیل؛ یعنی شعر باشد و به جای خود در بستر نثر، بهدور از اداء کلامی سخیف و سُست، برخوردار باشد.
زیرا همچنان که قلب به سراسر تن، خون و هوا و غذا میرساند، شعر و نثر ادبی به سراپای اجرای شما روح و موج زندگی و گرمای حیات میبخشد و حتماً نیز الزام دارد همواره برنامههایی که اجرا میشود مقفّی و موزون باشد. مضافاً اینکه خواندنتان باید افزون برکلام لطیف غنایی، حاوی معنویتی گرانبار و حکمتی درخور تأمل و واجد متانت استدلال و منطقی عقلانی و فعال باشد و آخر سخن آنکه مداحی موفق است که خواندنش حاوی حرکت و سیلان زندگی باشد آنسان که گویی مخاطب، نه مجموعة کلمات، بلکه توالی و استمرار صحنههایی زنده و بدیع، سرشار از حس و نور را پیش روی خود ببیند. متأسفانه این روزها جمع کثیری به جای حضور در محافل مذهبی به جهت صعوبت و مسائلی که این نوشتار از بیان آن معذور است، به شنیدن و دیدن برنامههای تصویری که هرگز اثر یک برنامه و اجرای رو در رو و چهره را ندارد؛ روی آوردهاند و حال آنکه نمیدانند یک مداحی قوی و غنی رو در رو است که میتواند تأثیر جامع و کاملی را در خود داشته باشد بهطوریکه هیچکدام از سایر شقوق هنر، ظرفیت چنین ویژگی و مایگی را بهتنهایی ندارند.
باری آنهمه که ذکر کردم همه جنبههای صوری مداحی جهتدار و هدفدار است و پس از آنکه مداحی و ستایشگری خاندان وحی، واجد شرایط و هویت کاملِ تمامیِ جنبههای صوری خود شد و شکل صحیح خود را به دست آورد تازه باید در جستوجوی معنا، اندیشه، جوهر و مغز اجرای قابل قبول آن باشد. چیزی که نه آن را میتوان آموزش داد و نه بهآسانی به دست آورد.
مداحان باید درک کاملی از شناخت مخاطب و ظرفیت او و شرایط اجتماعی و افکار و گرایشهای او داشته باشند تا بتوانند به عنوان یک مُبلغ دینی، پیام تبلیغی خود را به او منتقل نمایند.
کلام وحی (قرآن) استفاده از احادیث نبوی و ائمة معصومین ـ علیهمالسلام ـ و استفاده از عقل و وجدان به عنوان کلمة طیبه بر مبنای حکمت و منطق و همچنین استفاده از الگوی رفتاری صالحان میتواند بهترین منابع تبلیغی برای ستایشگران ومداحان اهلبیت ـ علیهمالسلام ـ باشد.
مداحان در منابر خود باید از هرگونه مطالب تفرقهانگیز و فتنهانگیز پرهیز نمایند و تلاش نمایند تا جوامع اسلامی را به سوی آرامش و وحدت رهنمون شوند.
در شرایط کنونی که دشمنان اسلام و انقلاب سعی در ایجاد دشمنی و تفرقه میان جوامع اسلامی دارند، باید ستایشگران و ذاکران و مداحان اهلبیت ـ علیهمالسلام ـ هوشیار باشند و بهگونهای عمل کنند که مردم از راه قرآن و مکتب اهلبیت ـ علیهمالسلام ـ فاصله نگیرند.
جامعة مداحان اگر بنا دارند که تبلیغ اثرگذاری داشته باشند، باید عالم به زمان و مکان تبلیغی باشند و با تدبر و تأمل بیشتر در هنر تبلیغ ـ بهویژه در دوران کنونی ـ شناخت بیشتر و بهتری را از شیوههای تبلیغی روزآمد کسب نمایند.
از آنجا که اسلام دین عقلانیت و خردورزی و مکتب شیعه و اهلبیت ـعلیهمالسلام ـ مکتب عقل و عرفان و استدلال و منطق و اجتهاد است و همة مبلغان دینی، بهویژه مداحان موظفاند در منابر خود، این وقار و فهم و شعور شیعه را به دیگران معرفی کنند و با وجود جوانان مؤمن و متدین و با بهرهگیری از ابزارهای مدرن تبلیغی، همه باید تلاش و کوشش خود را بهکار بندند تا چهرة واقعی اسلام و مکتب تشیع را به جهانیان عرضه نمایند.
آنچه در زمان ما دارای ارزش است؛ ژرفابخشی به هنر ستایشگری و برنامهریزی به منظور بالابردن سطح آگاهی، بینش، دانش، معلومات و نیز آموزش تخصصیِ ستایشگران و مداحان خاندان رسالت است.
باید در این زمان که دهة چهارم انقلاب اسلامی را سپری میکنیم، به فکر تغییر آموزش مداحی از شیوة سنتی و کهن به شیوة نوین و پیشرفته، در تمامی سطوح باشیم. و البته و صد البته در این راستا نقاط برجستة شیوة سنتی و کهن را فراروی خود قرار دهیم.
باید بگویم آموزههایی که امروز در این عرصه ارائه میشود ـ در نهایت تأسف ـ هرگز به تحلیل عمیق، تعلیل دقیق و موشکافی همهجانبه و بهویژه آنچه که در ژرفای نهفته در این هنر مقدس جریان داشته است، نپرداختهاند.
در نتیجه و با هزاران دریغ وقتی دورههای تعلیمی و برنامههای آموزشیای که دربارة مداحی و ستایشگری اهلبیت ـ علیهمالسلام ـ برگزار میشود به جوانانی که تشنة شناخت مقام مقدس اهلبیت نورانی پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ هستند معرفی میکنید تا در مسیر آموزش مداحی؛ توشهای نیز برگیرند و در این وادی از عظمت رفتار و اوج متعالیة گفتار و کردار خاندان نبوت تأثیری شایسته بپذیرند، میبینید چندان تحرک، موج و حساسیتی در هنرجویان برنمیانگیزد و علاقهمندان به این هنر آیینی، بیکمترین حس ایجاد عُلقه، اعتماد و رابطة ویژة محبت، شناخت و معرفت، احتمالاً اهلبیت را نیز همانگونه میشناسند و شناخت پیدا میکنند که فیالمثل برخی از چهرههای در گذشتة تاریخ را ...
اینهمه به خاطر ضعف در تدریس، عدم توانایی برخی از مدرسان و ناآگاه بودن آنان به فن مداحی و ستایشگری و نیز به فن بیان و هنر پرداخت و توصیف عمیق رویدادها و شرح زندة جزئیات روابط و ستایشگری و نیز به فن بیان و هنر پرداخت و توصیف عمیق رویدادها و شرح زندة جزئیات روابط و در نتیجه تعمق و تدقیق در معرفت و شناخت زندگانی آن ذوات مقدسه است.
باید نقاش زبردست عواطف نهانی و ریزهکاریهای لطایف روح و روان و نیز صحنهها بود تا بتوان تصویری عمیق از چهرههایی گرامی و تابناک و مورد حرمت و محبت و عشق را نشان داد و به منصة ظهور نشاند. شما ممکن است پدرتان را دوست بدارید، به او مؤمن باشید و تاریخ زندگیاش را نیز کمابیش بهخوبی بدانید و بشناسید، اما برای تصویر کردن چهرة پدر خود؛ اول و قبل از هر کار باید نقاشی آزموده و هنرآوری چیرهدست باشید تا تابلویی واقعانگارانه از چهرة او ترسیم کنید. هرقدر او را دوست بدارید و زندگیش را بشناسید، اگر نقاشی و نگارگری ندانید چهرهای مخدوش، نادرست و در نتیجه ناقص و معیوب از او تصویر خواهید نمود.
اولین گام در مداحی و ستایشگری خاندان رسالت بدست آوردن همین فن مداحیِ هنرمندانه و وقوف به ریزهکاریها، ضوابط خواندن و آگاهی به نقاشیِ نهانِ عواطف، تصویرگر صحنهها و جانمایة چهرههاست. و حصول این معنا جز در کسی که فن مداحی و هنر پرورش معانی و حس و فهم و ذوق و شعر و خرد را نیاموخته است امکان ندارد. باری یک فقیه، محدث، مورخ، مفسر، فیلسوف، متکلم و شاعر که در حوزههای ویژه و تخصصیِ آگاهی خود قدرتی مسلّم و بلامنازع دارند؛ هرگز نمیتوانند به استعانت آموزههای خود، در کار مداحی حرفهای را بیاموزند و عمیقاً هنرآگاه باشند و سپس تمامی آن آموزهها را به نیکوترین وجه در استخدام هدف خویش به کار گیرند ... منظور این است که مداحیِ حرفهای و فنی، درست، عمیق و تأثیرگذار را حداقل چونان یک نقاش، که دهها سال است از عمرش را در کار رنگ و طراحی و شناخت عمق و فضا، یعنی علم مناظر و مرایا، ترکیببندی و غیره میگذراند؛ بیاموزد.
برای اینهمه تأکید حقیر بر مداحیِ کاملاً تخصصی و حرفهای، به خاطر آن است که عمیقاً بر این باورم که باید زاویة دید و نگاهمان را نسبت بدینگونه مسائل بنیادی و اعتقادی (بهویژه زندگانی پیشوایان دین و الگوهای رفتاری آنان) تغییر دهیم و با بیانی سرشار از عاطفه، محبت، آگاهی، استواری، شور، ذوق، و ایمان، فن بیان و حسن اجرا در کسوت و قالبی شیوا، غنایی، جذّاب، صحیح، روایتگونه و در نتیجه جالب توجه، آنچنان که نیاز نسل نوین ما است و بدان اعتقاد و آگاهی داریم، برنامة خود را ارائه دهیم و از این طریق تبلیغ شایستهای را به انجام رسانیم.
باید توجه داشت که امروزه نگاه جهانی به همه چیز تغییر کرده است و بهویژه انقلابی در امر ستایشگری و مداحی خاندان نبوت، پدید آمده است.
باید بیاموزیم که چگونه میتوان برتر، والاتر، عمیقتر، و اثربخشتر با مخاطبان خویش ارتباط برقرار کرد و جهان حس و عواطف و تعقّل بشریت را تحت القائات صادقانه و هنرمندانة ایمانی خویش قرار داد.
همین جا تصریح کنم و تأکید نمایم همة جانمایة سخن حقیر این است که یک مداح در صورتی موفق است و اثری ماندگار و بلامنازع بر مخاطبان، عرضه و ارمغان خواهد کرد که خواندنش حاوی مجموعة هنرهای فن مداحی (آشنایی با هنر نغمات آیینی، شعر قوی و خوشمضمون، هنر اجراء و القاء به مخاطب و ...) باشد.
به هر روی سخن حقیر این است که یک مداح باید برنامههایی که اجرا میکند، سرشار از طنین عواطف، نغمههای شورانگیز و فرحبخش و نواساز باشد؛ چنانکه گاه مخاطب نغمات، شورانگیزی و سوز و گدازهای باطنی و معنوی را در لابهلای اجرای او درک کند و دریابد و نیز بیانش سرشار از معارف بلند الهی باشد. چنانچه در تصویر چهرهها، صحنه ها و پدیدهها همانسان که نگارگری زبردست در استخدام رنگها و طرحها و سایهروشنها، دنیایی لطیف از بدایع را مینماید، بر همان سان نیز او باید شخصیتها، چهرهها، صحنهها و حادثات را بهگونهای زنده و مؤثر با رنگهایی درخشان، روشن و با بیانی توانا به تصویر آورد؛ تا هیچگاه از خاطر مخاطب فراموش نشود و نیز همانگونه که در هنر نمایش (تأتر) میبینیم که چگونه افراد در صحنههای مختلف زندگی، پدید میآیند و بهطور زنده و فعال نقشهایشان را نمایش میدهند، به همان سان نیز در صحنة اجرا، شخصیتهای او، نقشها، ریشهها و نهادهایشان را به گونهای طبیعی و منطقی از بالقوگی به فعلیت آورند.
به راستی محال است شما بتوانید مداحی موفق باشید مگر آنکه اجرایتان سرشار از لطایف غنایی کلام مخّیل؛ یعنی شعر باشد و به جای خود در بستر نثر، بهدور از اداء کلامی سخیف و سُست، برخوردار باشد.
زیرا همچنان که قلب به سراسر تن، خون و هوا و غذا میرساند، شعر و نثر ادبی به سراپای اجرای شما روح و موج زندگی و گرمای حیات میبخشد و حتماً نیز الزام دارد همواره برنامههایی که اجرا میشود مقفّی و موزون باشد. مضافاً اینکه خواندنتان باید افزون برکلام لطیف غنایی، حاوی معنویتی گرانبار و حکمتی درخور تأمل و واجد متانت استدلال و منطقی عقلانی و فعال باشد و آخر سخن آنکه مداحی موفق است که خواندنش حاوی حرکت و سیلان زندگی باشد آنسان که گویی مخاطب، نه مجموعة کلمات، بلکه توالی و استمرار صحنههایی زنده و بدیع، سرشار از حس و نور را پیش روی خود ببیند. متأسفانه این روزها جمع کثیری به جای حضور در محافل مذهبی به جهت صعوبت و مسائلی که این نوشتار از بیان آن معذور است، به شنیدن و دیدن برنامههای تصویری که هرگز اثر یک برنامه و اجرای رو در رو و چهره را ندارد؛ روی آوردهاند و حال آنکه نمیدانند یک مداحی قوی و غنی رو در رو است که میتواند تأثیر جامع و کاملی را در خود داشته باشد بهطوریکه هیچکدام از سایر شقوق هنر، ظرفیت چنین ویژگی و مایگی را بهتنهایی ندارند.
باری آنهمه که ذکر کردم همه جنبههای صوری مداحی جهتدار و هدفدار است و پس از آنکه مداحی و ستایشگری خاندان وحی، واجد شرایط و هویت کاملِ تمامیِ جنبههای صوری خود شد و شکل صحیح خود را به دست آورد تازه باید در جستوجوی معنا، اندیشه، جوهر و مغز اجرای قابل قبول آن باشد. چیزی که نه آن را میتوان آموزش داد و نه بهآسانی به دست آورد.
مداحان باید درک کاملی از شناخت مخاطب و ظرفیت او و شرایط اجتماعی و افکار و گرایشهای او داشته باشند تا بتوانند به عنوان یک مُبلغ دینی، پیام تبلیغی خود را به او منتقل نمایند.
کلام وحی (قرآن) استفاده از احادیث نبوی و ائمة معصومین ـ علیهمالسلام ـ و استفاده از عقل و وجدان به عنوان کلمة طیبه بر مبنای حکمت و منطق و همچنین استفاده از الگوی رفتاری صالحان میتواند بهترین منابع تبلیغی برای ستایشگران ومداحان اهلبیت ـ علیهمالسلام ـ باشد.
مداحان در منابر خود باید از هرگونه مطالب تفرقهانگیز و فتنهانگیز پرهیز نمایند و تلاش نمایند تا جوامع اسلامی را به سوی آرامش و وحدت رهنمون شوند.
در شرایط کنونی که دشمنان اسلام و انقلاب سعی در ایجاد دشمنی و تفرقه میان جوامع اسلامی دارند، باید ستایشگران و ذاکران و مداحان اهلبیت ـ علیهمالسلام ـ هوشیار باشند و بهگونهای عمل کنند که مردم از راه قرآن و مکتب اهلبیت ـ علیهمالسلام ـ فاصله نگیرند.
جامعة مداحان اگر بنا دارند که تبلیغ اثرگذاری داشته باشند، باید عالم به زمان و مکان تبلیغی باشند و با تدبر و تأمل بیشتر در هنر تبلیغ ـ بهویژه در دوران کنونی ـ شناخت بیشتر و بهتری را از شیوههای تبلیغی روزآمد کسب نمایند.
از آنجا که اسلام دین عقلانیت و خردورزی و مکتب شیعه و اهلبیت ـعلیهمالسلام ـ مکتب عقل و عرفان و استدلال و منطق و اجتهاد است و همة مبلغان دینی، بهویژه مداحان موظفاند در منابر خود، این وقار و فهم و شعور شیعه را به دیگران معرفی کنند و با وجود جوانان مؤمن و متدین و با بهرهگیری از ابزارهای مدرن تبلیغی، همه باید تلاش و کوشش خود را بهکار بندند تا چهرة واقعی اسلام و مکتب تشیع را به جهانیان عرضه نمایند.
