کد مطلب : ۳۲۱۹۴
جنبه‌های دراماتیک تعزیه در گفت‌وگو با بهروز غریب‌پور
تعزیه هیچ‌گاه دولتی نبوده است
بهروز غريب‌پور از موسيقي تعزيه بيشترين بهره‌برداري خلاقانه را كرده است. غريب‌پور در مجموعه اپراهاي عروسكي خود داعيه اپرابودن تعزيه را دارد و اين نکته‌اي است که در اپراي عاشوراي او نمود بارزتري داشته. در روزهاي سوگواري كه تعزيه ايراني كاركرد مؤثري در نماياندن نهضت حسيني دارد، با اين پژوهشگر، نويسنده و كارگردان تئاتر درباره آیین‌های نمایشی مربوط به محرم و عاشورا به گفت‌وگو نشستيم
چند سالی است در کنار اجرای تعزیه، برخی نمایش‌ها به صورت کارناوال در کنار دسته‌های عزاداری دیده می‌شود. کمی درباره این اتفاق صحبت کنیم و قدمت اجرای نمایش‌های کارناوالی که در ایام محرم دیده می‌شود.
اساسا باید این را بدانیم که ما دو مدل تعزیه داریم؛ یکی تعزیه ساکن و دیگر تعزیه در حرکت. تعزیه ساکن داستانی که باید به ارجاع دربیاید یا در یک تکیه یا در یک میدان‌گاه اجرا می‌شود و تعزیه در حرکت مردم ایستاده بودند و وقایع از بدو خلقت تا واقعه عاشورا به صورت رژه‌ای از جلوی مردم حرکت می‌کردند که هم در میراکلای کاتولیک‌ها وجود دارد، هم در تعزیه ما و سال ١٣٥٢ در آران‌و‌بیدگل کاشان تعزیه در حرکت را به طرز باشکوه دیدم. از نظر تاریخی نگاه کنید؛ حتی قدمت آن به دوره صفویه برمی‌گردد و تعزیه در حرکت جریان داشته است. از نظر کارناوال‌بودن قدیمی‌ترین اسناد ما نشان می‌دهد در دوران صفویه کارناوال وجود داشته و حتی دوره صفویه را متهم می‌کنند به تقلید مراسم مسیحیان در جلفای اصفهان؛ اما شواهد نشان می‌دهد که تعزیه‌گردانان ایرانی به چنین راه‌حل‌هایی دست یافته بودند. در موزه تئاتر عروسکی مسکو هم سه عروسک بزرگ میله‌ای وجود دارد که مشخص است در تعزیه‌های در حرکت یا کارناوال اینها را در نمایش‌های در حال حرکت استفاده می‌کردند؛ بنابراین هر اتفاقی که امروز رخ می‌دهد، ریشه‌ای در گذشته تعزیت‌داری و تعزیه‌خوانی دارد.
شما به اجرای تعزیه در آران‌و‌بیدگل اشاره کردید. در نوش‌آباد این منطقه نیز در این ایام «دسته جنی‌ها» نقش‌آفرینی می‌کنند و حرکت دسته جنی‌ها یکی از رسوم قدیمی این شهرستان است؛ اما صحبتی که درباره اجرای هر‌کدام از این نمایش‌ها وجود دارد، رفت‌وآمد برخی از آنها بین خرافات و واقعیت است. نگاه شما به این بخش از نمایش‌ها چیست؟
جنبه دراماتیک تعزیه به‌عنوان یک اثر دراماتیک مذهبی به قدری در تاریخ در هم آغشته و معجونی از تخیل شده است که می‌بینید بیشتر شامل طراحی صحنه و کارگردانی و راه‌حل‌های بصری‌کردن یک‌سری تصورات است؛ مثلا در تکیه دامغان برای پنهان‌کردن و ناگهان ظاهر‌شدن «جعفر جنی» یک کانال زیر‌زمینی تعبیه کرده بودند که از بیرون تکیه این نمایشگر حرکت می‌کرد و ناگهان از کف سکوی اجرائی ظاهر می‌شد. باز روایتی از دوران صفویه وجود دارد که فرشته‌ها با منجنیق بالا و پایین برده می‌شدند؛ بنابراین به قدری در بصری‌کردن وقایع تنوع وجود دارد که اگر نبود، تعزیه تا امروز ادامه پیدا نمی‌کرد؛ برای اینکه جنبه‌های بصری بسیار زیبایی وجود دارد. جن‌هایی که در تعزیه نوش‌آباد هستند یا در تعزیه بازار شام ماسک‌هایی که به کار برده می‌شود، باید این‌طور تصور کنید که تقویمی وجود داشت، از ابتدای محرم تا پایان صفر که چگونه تسلسل تاریخی و تقویمی اتفاقات تا روز تاسوعا و عاشورا و بعد از آن برنامه‌ریزی شود که بتوانید ٤٥ روز و شب تعزیه داشته باشید؛ بنابراین باید از لحاظ بصری، متن، نوع آوازخوانی و اتفاقات جنگی سرشار از تنوع باشد و این مسائل گاهی تنه به تنه خرافات می‌زند؛ اما خوشبختانه تعزیه دست هیچ دولتی نبوده است و ناشی از خلاقیت توده‌های علاقه‌مند و باورمند به اتفاقات واقعه کربلا صورت گرفته است و هر چقدر این را ممنوع کنی، بدتر می‌شود. در واقع حرف من این است که چون در اجرای تعزیه ممنوعیت نبوده است، گسترش فضای تخیلی امکان‌پذیر شده است.
تا چه حد متن‌هایی که برای تعزیه نوشته می‌شود، بازنویسی می‌شود یا بدون تغییر اجرا می‌شود؟
در دوره امیر‌کبیر به دلیل گسترش خرافه در تعزیه، امیر‌کبیر دستور می‌دهد که نسخ تعزیه را تنقیح و خرافه‌زدایی کنند و بیش از ١٢٠ نسخه تعزیه قابل اجرا از نظر دستگاه حکومتی و مبرا از خرافه پذیرفته شد؛ اما تعزیه به این دلیل که طبعا در اختیار توده‌های مردم است، خیلی وقت‌ها این نسبت‌ها رعایت نمی‌شود. هر چقدر خشونت را دراماتیک کنید و هر چقدر خارج از متن تاریخی به واقعه کربلا توجه کنید، از نظر توده تماشاگر مطلوب‌تر است و این نگاه روشنفکرانه است که اتفاقا مانع تعزیه شد؛ بنابراین هر چقدر دستگاه حکومتی سعی کند خرافه‌زدایی کند، از اصالت تعزیه کم می‌شود.
گفته می‌شود پوشاک، متن، حرکت و بیان چهار عنصر اصلی اجرای تعزیه است. در طول زمان چقدر این عناصر در اجرا رعایت شده است؟
البته عناصر دیگری را از قلم انداختید؛ مثل موسیقی، سوارکاری، شمشیربازی و... . قطعا در میان تعزیه‌خوانان یکی از نکات مهم حرب است و جنگ بین دو سپاه است و اگر کسی این را به‌درستی انجام ندهد، تعزیه‌خوان خوبی نیست. تعزیه کاملا یک اثر دراماتیک است.
به‌عنوان آخرین سؤال درباره بزرگ‌ترین تماشاخانه ایران، تکیه دولت، می‌پرسم. جایگاه این مکان در اجرای تعزیه چقدر مهم و اثرگذار است؟
تکیه دولت از نظر معماری غلط‌ها و اشتباه‌های فاحشی دارد؛ اما از نظر رونق و نگاه حکومت به تعزیه مؤثر بوده است و در تعزیه‌هایی که در این مکان اجرا شده است، عناصری وارد شده است که بر جذابیت‌های نمایشی کار و اجرا اضافه شده است.
اساسا باید این را بدانیم که ما دو مدل تعزیه داریم؛ یکی تعزیه ساکن و دیگر تعزیه در حرکت. تعزیه ساکن داستانی که باید به ارجاع دربیاید یا در یک تکیه یا در یک میدان‌گاه اجرا می‌شود و تعزیه در حرکت مردم ایستاده بودند و وقایع از بدو خلقت تا واقعه عاشورا به صورت رژه‌ای از جلوی مردم حرکت می‌کردند که هم در میراکلای کاتولیک‌ها وجود دارد، هم در تعزیه ما و سال ١٣٥٢ در آران‌و‌بیدگل کاشان تعزیه در حرکت را به طرز باشکوه دیدم. از نظر تاریخی نگاه کنید؛ حتی قدمت آن به دوره صفویه برمی‌گردد و تعزیه در حرکت جریان داشته است. از نظر کارناوال‌بودن قدیمی‌ترین اسناد ما نشان می‌دهد در دوران صفویه کارناوال وجود داشته و حتی دوره صفویه را متهم می‌کنند به تقلید مراسم مسیحیان در جلفای اصفهان؛ اما شواهد نشان می‌دهد که تعزیه‌گردانان ایرانی به چنین راه‌حل‌هایی دست یافته بودند. در موزه تئاتر عروسکی مسکو هم سه عروسک بزرگ میله‌ای وجود دارد که مشخص است در تعزیه‌های در حرکت یا کارناوال اینها را در نمایش‌های در حال حرکت استفاده می‌کردند؛ بنابراین هر اتفاقی که امروز رخ می‌دهد، ریشه‌ای در گذشته تعزیت‌داری و تعزیه‌خوانی دارد.
شما به اجرای تعزیه در آران‌و‌بیدگل اشاره کردید. در نوش‌آباد این منطقه نیز در این ایام «دسته جنی‌ها» نقش‌آفرینی می‌کنند و حرکت دسته جنی‌ها یکی از رسوم قدیمی این شهرستان است؛ اما صحبتی که درباره اجرای هر‌کدام از این نمایش‌ها وجود دارد، رفت‌وآمد برخی از آنها بین خرافات و واقعیت است. نگاه شما به این بخش از نمایش‌ها چیست؟
جنبه دراماتیک تعزیه به‌عنوان یک اثر دراماتیک مذهبی به قدری در تاریخ در هم آغشته و معجونی از تخیل شده است که می‌بینید بیشتر شامل طراحی صحنه و کارگردانی و راه‌حل‌های بصری‌کردن یک‌سری تصورات است؛ مثلا در تکیه دامغان برای پنهان‌کردن و ناگهان ظاهر‌شدن «جعفر جنی» یک کانال زیر‌زمینی تعبیه کرده بودند که از بیرون تکیه این نمایشگر حرکت می‌کرد و ناگهان از کف سکوی اجرائی ظاهر می‌شد. باز روایتی از دوران صفویه وجود دارد که فرشته‌ها با منجنیق بالا و پایین برده می‌شدند؛ بنابراین به قدری در بصری‌کردن وقایع تنوع وجود دارد که اگر نبود، تعزیه تا امروز ادامه پیدا نمی‌کرد؛ برای اینکه جنبه‌های بصری بسیار زیبایی وجود دارد. جن‌هایی که در تعزیه نوش‌آباد هستند یا در تعزیه بازار شام ماسک‌هایی که به کار برده می‌شود، باید این‌طور تصور کنید که تقویمی وجود داشت، از ابتدای محرم تا پایان صفر که چگونه تسلسل تاریخی و تقویمی اتفاقات تا روز تاسوعا و عاشورا و بعد از آن برنامه‌ریزی شود که بتوانید ٤٥ روز و شب تعزیه داشته باشید؛ بنابراین باید از لحاظ بصری، متن، نوع آوازخوانی و اتفاقات جنگی سرشار از تنوع باشد و این مسائل گاهی تنه به تنه خرافات می‌زند؛ اما خوشبختانه تعزیه دست هیچ دولتی نبوده است و ناشی از خلاقیت توده‌های علاقه‌مند و باورمند به اتفاقات واقعه کربلا صورت گرفته است و هر چقدر این را ممنوع کنی، بدتر می‌شود. در واقع حرف من این است که چون در اجرای تعزیه ممنوعیت نبوده است، گسترش فضای تخیلی امکان‌پذیر شده است.
تا چه حد متن‌هایی که برای تعزیه نوشته می‌شود، بازنویسی می‌شود یا بدون تغییر اجرا می‌شود؟
در دوره امیر‌کبیر به دلیل گسترش خرافه در تعزیه، امیر‌کبیر دستور می‌دهد که نسخ تعزیه را تنقیح و خرافه‌زدایی کنند و بیش از ١٢٠ نسخه تعزیه قابل اجرا از نظر دستگاه حکومتی و مبرا از خرافه پذیرفته شد؛ اما تعزیه به این دلیل که طبعا در اختیار توده‌های مردم است، خیلی وقت‌ها این نسبت‌ها رعایت نمی‌شود. هر چقدر خشونت را دراماتیک کنید و هر چقدر خارج از متن تاریخی به واقعه کربلا توجه کنید، از نظر توده تماشاگر مطلوب‌تر است و این نگاه روشنفکرانه است که اتفاقا مانع تعزیه شد؛ بنابراین هر چقدر دستگاه حکومتی سعی کند خرافه‌زدایی کند، از اصالت تعزیه کم می‌شود.
گفته می‌شود پوشاک، متن، حرکت و بیان چهار عنصر اصلی اجرای تعزیه است. در طول زمان چقدر این عناصر در اجرا رعایت شده است؟
البته عناصر دیگری را از قلم انداختید؛ مثل موسیقی، سوارکاری، شمشیربازی و... . قطعا در میان تعزیه‌خوانان یکی از نکات مهم حرب است و جنگ بین دو سپاه است و اگر کسی این را به‌درستی انجام ندهد، تعزیه‌خوان خوبی نیست. تعزیه کاملا یک اثر دراماتیک است.
به‌عنوان آخرین سؤال درباره بزرگ‌ترین تماشاخانه ایران، تکیه دولت، می‌پرسم. جایگاه این مکان در اجرای تعزیه چقدر مهم و اثرگذار است؟
تکیه دولت از نظر معماری غلط‌ها و اشتباه‌های فاحشی دارد؛ اما از نظر رونق و نگاه حکومت به تعزیه مؤثر بوده است و در تعزیه‌هایی که در این مکان اجرا شده است، عناصری وارد شده است که بر جذابیت‌های نمایشی کار و اجرا اضافه شده است.
مرجع : شرق
