تعزيه، حماسی يا حزن انگيز

فرهنگ: سعی کنید عزاداری را از کارهایی که با حزن و عزا جور در نمی‌آید، جدا کنید. زیرا عزاداری برای زنده ساختن فلسفه قیام امام حسین(ع) است، نه برای قصه گویی، نمایش و وقت گذرانی. بکوشید مراسم سوگواری را بدون نقطه ضعف برگزار کنید و مردم را به یاد خدا بیاندازید و ایمان آنها را زیاد کنید

تعزیه، به عنوان مفهوم پرورانده شده به وسیله دانش‌ها، فرآیندی را پشت سر نهاده است. در این مسیر بر اساس شبکه‌های پیچیده منافع و استراتژی‌های گونه گون متاثر گردیده و در نهایت آنچه امروز به عنوان یک مفهوم در حوزه دانش‌های مرتبط با آن عرضه می‌شود از واقعیت عینی موجود در بطن جامعه فاصله گرفته است. این عدم تطابق حاصل تاریخی سازی آن بر اساس ایده آل ها، پس زمینه‌های ناگفته فکری، هجمه‌های خارجی درحوزه فرهنگ است. در ادامه به كیفیت برگزاری این آیین و همچنین كاركردها آن در زمان حال بپردازیم.

کیفیت تعزیه خوانی

اصطلاحات
تعزیه گردان‌: شخصی است که کاملا به تعزیه مسلط بوده و اداره‌ی مجلس را اعم از راهنمایی و ارشاد شبیه خوانان و ... به عهده دارد‌.
شبیه خوان‌: به فردی گویند که در تعزیه نقشی را به عهده می‌گیرد و آن را اجرا می‌نماید‌.
موافق خوان ( اولیا خوان )‌: شخصی که نقش مثبت را در تعزیه برعهده دارد مثلاً نقش یکی از یاران امام حسین (ع)‌.
مخالف خوان‌: به فردی اتلاق می شود که نقشی منفی ایفا می نماید . مثلاً نقش شمر بن ذی الجوشن یا ابن سعد (علیهما العنه‌) و ... .
جُنگ‌: مجموعه ی اشعار یک مجلس تعزیه – با ذکر شماره ی ترتیب اشخاص - در دفترچه ای که در دست تعزیه گردان است ، نوشته شده که به آن جُنگ گفته می شود .
نسخه‌: اشعار مربوط به هر نقش در دفترچه ای جداگانه نوشته می شود که در دست شبیه خوان قرار دارد . این دفترچه را نسخه می گویند .
رخت کن‌: محلی که لباس های مربوط به تعزیه در آن نگهداری می شود و شبیه خوانان در آن محل لباس خود را پوشیده و دوباره پس از اتمام مجلس در آن محل می گذارند .(۱)

روش اجرای یک مجلس تعزیه
تعداد مجالس تعزیه بسیار زیاد است‌. در تعزیه (‌که نوعی تئاتر است‌) افراد متعددی فعالیت کرده تا مجالس عزاداری هر چه پر بارتر برگزار گردد.

تعزیه گردان پس از مشخص نمودن تعزیه ی مورد نظر (‌برای اجرا‌) نسخه ها را بین بین شبیه خوان‌ها تقسیم می‌کند‌. معمولاً رسم بر این است که تعزیه خوان‌ها نقش خود را از حفظ اجرا نمایند‌. خلاصه پس از تمرین مجلس شبیه خوانان خود را برای اجرای مجلس آماده می‌کنند‌.

ساعتی قبل از شروع برنامه تمامی شبیه خوانان به محلی به نام رَخت کن حسینیه آمده و در آنجا لباس‌های مخصوص خود را می‌پوشند‌.

موافق خوان‌ها لباس‌هایی با رنگ‌هایی نظیر سبز ، آبی ، سفید و زرد را می‌پوشند که رنگ‌های ملایم و لطیفی هستند و مخالف خوان‌ها رنگ‌های تند و خشنی چون قرمز ، نارنجی و ... بر تن می‌کنند‌.

پس از آماده شدن افراد مجلس تعزیه با پیش خوانی آغاز می‌شود.

نام چند مجلس تعزیه
همان طور که گفتم مجالس بسیار زیادی وجود دارد (که در حال حاضر موجود است‌) که در اینجا به ذکر چند مجلس می‌پردازم‌:

۱) مجلس شبیه خوانی روز عاشورا
۲) مجلس شبیه خوانی حضرت عباس‌(ع)
۳) مجلس شبیه خوانی حضرت مسلم بن عقیل (علیه الرحمه)
۴) مجلس شبیه خوانی حضرت علی اکبر‌(ع)
۵) مجلس شبیه خوانی حضرت قاسم بن الحسن‌(ع)
۶) مجلس شبیه خوانی دوطفلان مسلم (علیهما الرحمه)
۷) مجلس شبیه خوانی حضرت علی‌(ع)
۸) مجلس شبیه خوانی حضرت فاطمه زهرا‌(س)
۹) مجلس شبیه خوانی امام رضا(ع)
۱۰) مجلس شبیه خوانی امام موسی بن جعفر‌(ع)
۱۱) مجلس شبیه خوانی فاطمه ی صغری‌(س)
۱۲) مجلس شبیه خوانی حربن یزید ریاحی
۱۳) مجلس شبیه خوانی مسَیب
۱۴) مجلس شبیه خوانی عابس و شوزب (علیهما الرحمه)
۱۵) مجلس شبیه خوانی دیر راهب
آن طور که پیشکسوتان گفته اند در قدیم حدود ۳۶۵ مجلس تعزیه به تعداد روزهای سال وجود داشته که در حال حاضر تعداد آن بسیار کمتر از این رقم است .(۲)

ترتیب موضوعی تعزیه
در روزهای دهه اول ماه محرم تعزیه‌های معینی اجرا می‌شود که ترتیب آنها تقریباً متناسب با ترتیب زمانی وقایع قبل از عاشورا است مانند مسلم، طفلان، حر، علی اکبر و قاسم است.

روز تاسوعا در همه جا مجلس شهادت حضرت عباس(ع) را می‌خوانند و عاشورا هم ویژه تعزیه حضرت امام حسین(ع) است در غیر از ماه محرم مجالس بر حسب نظر و یا نذر بانیان و مجریان آن اجرا می‌شود جزء در روز بیست و یکم ماه رمضان که اگر در جایی تعزیه خوانی داشته باشند حتماً مجلس شهادت حضرت علی(ع) خواهد بود.

کارکردهای تعزیه
یکی از مهمترین کارکردهای اجتماعی تعزیه زنده نگهداشتن شور انقلابی و عدالت خواهی است.گر چه مهمترین کارکرد عزاداری همان کارکرد مذهبی است اما امروز کارکرد اقتصادی و همچنین کارکرد زیبایی شناختی هم به کارکردهای مذهبی عزاداری و تعزیه خوانی اضافه شده، امروزه ابعاد زیبایی شناختی اهمیت بسیاری پیدا کرده و بحث به روز بودن و طبق مد بودن به حوزه عزاداری و تعزیه خوانی تسری یافته است.در واقع با استفاده از ابزارهای خاص برآنند تا هویت اجتماعی خود را به نمایش بگذارند.. شکل و شمایل ظاهری هیاتهای عزاداری به نوعی نمایان کننده جایگاه اجتماعی و موقعیت طبقاتی دسته های عزاداری است.

آنجه مسلم است این است که اساسا تعزیه خوانی به علت تجسم بخشیدن به واقعه عاشورا به شکل ساختاری پر افسون زدایی از امر قدسی عزاداری موثر است. اساسا وجود تعزیه خوانی که نوعی نمایش مذهبی است، این فرصت را ایجاد می کند و کرده که به مقوله عزاداری به عنوان یک ساختار امکان استفاده از ایده های جدید را بدهد.

کارکردهای مجالس تعزیه
۱-سرمشق و الگوسازی
۲-ایفای نقش در جامعه و مشارکت سیاسی
۳-تقویت انسجام اجتماعی
۴-کارکرد تعلیمی
۵-کارکرد رسانه ای

نظر برخی از علمای شیعه درباره تعزیه
۱- آیت الله میرزا محمد حسین نائینی در فتوای خود ضمن تأیید شبیه خوانی، این قید را بیان نمود که شعائر مزبور باید از هرگونه امور ناپسند که شایسته چنین شعاری نیست پاک شود (۳).

۲- آیت الله سید محسن حکیم، ضمن تأیید فتوای میرزای نائینی می افزاید؛ بعضی مناقشاتی که می شود ناشی از منضم گشتن برخی چیزها و کارهایی است که چه بسا با عزاداری و سوگواری برای سیدالشهدا مغایرت دارد‌(۴).

۳- در رساله ذخیره العباد، آیت الله زین‌العابدین مازندرانی با حواشی آیت الله میرزا محمد تقی شیرازی، آیت‌الله سید‌محمد کاظم یزید و آیت الله سید اسماعیل صدر، شبیه خوانی به عنوان اعمالی ممدوح معرفی شده، مادامی که مشتمل بر حرامی چون غنا و مانند آن نباشد.
در این نوشتار بیان مصائب به زبان حال امام در صورتی جایز است که با شؤونات آن بزرگوار تناسب داشته باشد (۵).

۴- آیت الله شیخ عبدالکریم حائری یز‌دی در بخشی از نظر خویش درباره تعزیه می‌فرماید: «گمان ندارم کسی منکر خوبی آن باشد، مادامی که برخی از محرمات شرعی را در بر نداشته باشد؛ مانند استعمال لهو و غیر آنها» (۶).

۵- علامه سید محسن امین، تأکید می‌نماید که در عزداری‌ها باید از سیره ائمه(ع) پیروی کرد و اگر آن بزرگواران تصریحی در این امور نکرده‌اند، باید از شیوه‌ای منطقی و عاقلانه متابعت نمود (۷).

۶- آیت الله سید عبدالحسین شرف الدین عاملی خاطرنشان می نماید: اگر رویدادهای ملال انگیز اهل بیت به صورت نمایش برگزار شود، اثر خوبی بر دل ما خواهد گذاشت، ولی این برنامه باید از روی اصول صحیح به اجرا درآید‌(۸).

۷- آیت‌الله کاشف الغطاء نیز سوگواری به شکل شبیه‌خوانی را در صورتی که درست برپا شود، بدون اشکال می‌دانست، ولی در ادامه افزوده است:‌«سعی کنید عزاداری را از کارهایی که با حزن و عزا جور در نمی‌آید، جدا کنید. زیرا عزاداری برای زنده ساختن فلسفه قیام امام حسین(ع) است، نه برای قصه گویی، نمایش و وقت گذرانی. بکوشید مراسم سوگواری را بدون نقطه ضعف برگزار کنید و مردم را به یاد خدا بیاندازید و ایمان آنها را زیاد کنید» (۹).

۸- آیت الله میرزا محمد علی شاه آبادی - استاد عرفان امام خمینی - وقتی مشاهده کردند در صحن مطهر امام زاده حمزه(ع) مراسم تعزیه‌خوانی با تحریفات و مضامین موهن برگزار می‌شود، مانع اجرای آن شد و مجلس مذکور را به کانون وعظ و خطابه تبدیل نمود(۱۰).

۹- آیت الله بروجردی نیز وقتی ملاحظه نمود شبیه خوانی‌های قم وضع نگران کننده ای دارند و توأم با بدعت و تحریف اجرا می شوند، دست اندرکاران تعزیه را فرا خواند و به آنان تأکید نمود شبیه خوانی با این شکل حرام است و باید یا اصلاح شود و یا از برگزاری آنها با این روند مخرب اجتناب شود و اجازه نمی دادند عزاداری های آفت زده اجرا شود(۱۱).

۱۰- شهید مطهری در خصوص پالایش و پیرایش تعزیه هشدار می‌دهند: «علما باید با عوامل پیدایش تحریف مبارزه کنند، جلو تبلیغات دشمنان را بگیرند، با اسطوره‌سازی‌ها مبارزه کنند...»(۱۲).
----------------------------------------------------------------------
_{۱. محمد معین - فرهنگ معین
۲. پترجی چلکوسکی – ترجمه ی داوود حاتمی – تعزیه نمایش و نیایش در ایران
۳. در این خصوص ر.ک: کتاب بکاء الحسینی، سید حسین طباطبایی، صص ۴۸۲ – ۵۰۲
۴. فتاوی علمای سلف درباره عزاداری و شبیه‌خوانی، فصلنامه هنر، پاییز ۱۳۶۲، ص ۲۹۷
۵. الدعاه الحسینیه، شیخ محمد علی نخجوانی، ص ۱۲۶ و ۱۳۱
۶. همان
۷. التنزیه لاعمال الشیبه، تألیف شده به سال ۱۳۴۷ ق (۱۳۰۷ش) که در سال ۱۳۲۲ش توسط جلال آل احمد با عنوان عزاداری های نامشروع ترجمه و انتشار یافت
۸. المجالس الفاخره فی ماتم العتره الطاهره، سید عبدالحسین شرف الدین، مقدمه
۹. کاشف الغطاء، سوره خشم، محمد رضا سماک امانی، ص ۷۲
۱۰. روایت فضیلت، غلامرضا گلی زواره، مجله پاسدار اسلام، ش ۱۶۰، ص ۴۱
۱۱. حماسه حسینی، شهید مطهری، ج ۱، ص ۱۸۵
۱۲. همان، ج ۳، ص۲۹۳}